مجازات خودکشی در سربازی

هر جامعهای برای حفظ و صیانت خود و برقراری مناسبات سالم و هماهنگی میان افراد

121 )، جرم، نقض آن : و نهادهای اجتماعی به وضع قوانین م یپردازد (اردبیل ی، 1386

قوانینی است که جامعه در جهت حفظ ارزشهای اساسی تعیین کرده اس ت. حفظ جان

انسان ها از ارزش های اساسی جامعه است و دعوت به خودکشی از طریق فضای مجازی،

مجازات خودکشی در سربازی

نقض این ارزش است.

خودکشی به حالتی از مرگ اطلاق می شود که نتیجه مستقیم یا غیرمستقیم عمل ی است

: که شخ صقربا نی، آن را انجا م داده و از نتیج ه عمل شآگا ه بود ه اس ت(آرون، 1381

376 )، این عمل در غالب سیستمهای حقوقی جرم نیست. درشریعت اسلا م، مستند به آیه

29 سوره نساء در قرآن:… لاتَقتلوااَنفُسکم … 1، خودکشی نهی شده و تحقیقاً، نادید هگرفتن

آن، موجب عقوبت اخروی است (طباطبائی، بیت ا: 478 ). در ق وانین جزایی ای ران اعم از

قانون مجازات مصوب سالهای 1304 و 1352 و قانون راجع به مجازات اسلامی مصوب

1362 و قوانین مجازات اسلامی مصو ب 1370 و 1392 نیز راجع به خودکشی، جرم

ومجازاتی پشبینی نشده بود و چون خودکشی جرم نبود، معاونت در خودکشی هم جرم

که از این پس ق.ج.ر « جرایم رایانهای » نبود. ولی در سال 1388 قانونگذار با تصویب قانون

نامیده می شود، در بند (ب) ماده 15 این قانون، دعوت به خودکشی را جرمانگاری نمود.

تحقیقاً این ماده، پاسخگوی تمامی مباحث و ابهامات مربوطه نیست، لذا سؤالات مهمی

در این خصوصمطرح است: دعوت به خودکشی، تاب ع نظری ه مجرمیت مستقل است یا

نظریه مجرمیت عاریهای؟آیا پیمان خودکشی، دعوت به خودکشی محسوب م یشود؟ آی ا

برگشت از دعوت به خودکشی موجب زوال جرم می شود؟

قبل از طرح بحث لازم به ذکر است، تحقق جرم دعوت به خودکشی من وط به احراز

شرایط خاصی است که از آن ها به عناصر نام میبریم. از لحاظ نظری، مهمترین عنصر هر

جرمی، عنصر قانونی آن، یعنی مستندات قانونی است که در این خصوص فقط میتوان به

ماده 15 قانون جرایم رایانه ای مصوب 1388 در بند (ب) به شرح زیر اشاره کرد:

هرکساز طریق سیستمهای رایانهای یا مخابراتی یا حاملهای داده مرتکب اعمال زی ر »

شود، بهترتیب زیر مجازات خواهد شد:

1. ….خودتان را نکشید …

جرم دعوت به خودکشی در حقوق کیفری ایران 89

(ب) چنانچه افراد را به ارتکاب جرائم منافی عفتیا استعمال مواد مخدر یا روانگردان

یا خودکشی یا انحرافات جنسی یا اعما ل خشون تآمی ز تحری کی ا ترغی بی ا تهدی د ی ا

دعوت کند یا فریب دهد یا شیوه ارتکاب یا استعمال آنها را تسهیل کند یا آموز شدهد ،

به حبساز نودویکروز تا یکسال یا جزای نقدی از پنج تا بیستمیلیون ریال ی ا ه ر دو

.« مجازات محکوم می شود

در نگاهی کلاسیک، برخی از مفاهیم مذکور در این ماده، مادی و برخی دیگر روانی

هستند که تماماً از قانون قابل فهم است. بهعبارتدیگر، عناصر مادی و روانی جرم دعوت

به خودکشی، برگرفته از عنصر قانونی و قسیم آن است و هرگز در عرض و مستقل از آن

نیست، لذا بعد از وضع مستندات قانونی جرم، نوبت به درک مفاهیم مقوم آن یعنی عناصر

مادی و روانی و سپس احراز انطباق آن ها با موضوع میرسد که بحث دیگری است. تقسیم

مفاهیم مقوم جرم، به عناصر مادی و روانی، به معنی استقلال و جدایی تحقق آن ها در عمل

نیست، یعنی در واقعیت نمیتوان هریک از عناصر مادی جرم را بدون لحاظ عنصر روانی

مجازات خودکشی در سربازی

آن محقق دانست. گویا هریک از عناصر مادی و عناصر روانی جرم، همزمان و توأمان واقع

میشوند و فقط عقل است که می تواند آن ها را از یکدیگر انتزاع و نمایه سازد. ازاینرو، در

ضمن بررسی هریک از عناصر مادی جرم دعوت به خودکشی، به عنصر روانی آن هم

توجه شده است.

در این مقاله سعی شده است با لحاظ مبانی و موازین حقوقی، به سؤالات فوق و دیگر

ابهامات وارده، تحت عنوان دعوت به خودکشی، صراحت دعوت، اطلاق دعوت، ابزار

دعوت، مباشرت در دعوت، معینبودن مخاطب دعوت، دعوت به معاونت در خودکشی و

دعوت به خودزنی که منجر به مرگ شود، به شرح زیر، مورد بررسی قرار گیرد.

1. دعوت به خودکشی

دعوت در اصل، ریشهای عربی دارد (د ع و) و در لغت به معنای خواندن و طلب کردن

10930 ). دعوت کسی به خودکشی لزوماً معاونت در خودکشی : است (دهخدا، 1377 ، ج 7

نیست، از این جهت که معاونت در جرم در ماده 126 قانون مجازات اسلامی تعریف شده است

که با هریک از مفاهیم ترغیب، تطمیع، تحریک، دسیسه، فریب، تهیه یا ساختن وسیله ارتکاب

جرم، ارائه طریق ارتکاب جرم و تسهیل وقوع جرم محقق می شود که غیر از دعوت است، بدین

90 فصلنامه پژوهش حقوق کیفری، سال دوم، شماره چهارم، پاییز 1392

معنی که دعوت لزوماً با تحری کشدن مخاطب همراه نیست یا اینکه لزومی ندارد که

خودکشیکننده با دعوت تطمیع شده باشد و نیازی نیست که دعوت کننده مضاف بر دعو ت

کردن با دادن انگیزههای مالی یا مادی، شخص را مصمم به ارتکاب خودکشی کند و حتی

لزومی ندارد که این دعوت توأم با اصرار یا تأکید باشد، بلکه صرف دعوت به خودکشی

کفایت می کند. با این توصیف می توان هریک از مفاهیم معاونت در جرم را اخص از دعوت

دانست. مهمترین وجه تمایز دعوت از معاونت در جرم قتل عمدی، در نتیجه و تعاقب آ نها

است، به این معنی که زمانی جرم معاونت در قتل واقع می شود که جرم اصلی یعنی قتل عمدی

محقق شود، درحالیکه در دعوت به خودکشی اینچنین نیست که حتماً خودکشی محقق شو د.

البته دعوت همچون معاونت باید نوعاً مؤثر باش د. میزان تأثیر دعوت، به اوضا عواحوال و

خصوصیات روانی و موقعیت و رابطه دعو تکننده و دعو تشونده بستگی دارد. بنابراین

دعوت، مبنی و مسبوق به ارتباط قبلی میان طرفین است و بالبدایه دعوت به خودکشی محقق

نمی شود و احراز آن امری موضوعی و موکول به تشخیص قاضی است.

در دعوت به خودکشی، روش اجرای خودکشی نیز از اهمیت برخوردار نیست و

موضوعیت ندارد زیرا واژه دعوت اطلاق دارد و مقید به انجام روش خاصی نشده اس ت.

را دعوت به خودکشی با قرص « ب» ، با پیامک تلفن همراه خود « الف » ، به عنوان مثال

بعد از خواندن متن پیامک، خودش را با اسلحه میکشد یا حتی « ب» . کشندهای می کند

نکشد. در اینجا دعوت به خودکشی واقع شده است زیرا آنچه اهمیت دارد، دعوت است،

صرفنظر از اینکه خودکشی با روش موردنظر دعوت کننده محقق شود یا خیر.

صرف بیان روش خودکشی، بدون دعوت کردن مخاطب، داخل در مفهوم دعوت به

ارسال « ب» نامهای به پست الکترونیکی « الف » خودکشی نیست. به عبارت بهتر، زمانی که

میدارد و در آن روشهای مختلف خودکشی را بیان می دارد، به دلیل فقدان دعوت،

مشمول بند (ب) ماده 15 ق. ج. ر نمیشود.

دعوت، رفتاری مثبت است و با ترک فعل نمی توان کسی را دعوت به خودکشی کر د.

این رفتار نیز باید عمداً و با قصد دعوت به خودکشی همراه باشد، یعنی دعوت کننده با علم

به دعوت و آگاهی به مفهوم الفاظ یا نوشتههایی که به کار م یگیرد و همچنین اراده به

دعوت و با خواست تحقق خودکشی، شخص مخاطب را دعوت به خودکشی نماید زیرا

دعوت کننده از اراده خود به دنبال اثر و نتیجه یعنی خودکشی دعوتشونده است، هرچند

جرم دعوت به خودکشی در حقوق کیفری ایران 91

که مخاطب، خودکشی نکند یا عملیات خودکشی به هر دلیلی ناموفق بماند. به بیان دیگر،

باوجودی که دعوت به خودکشی جرم مطلقی است و نیاز به تحقق نتیجه ندارد،

دعوت کننده باید سوءنیت خاصی داشته باشد تا با اجماع شرایط، مجرم شناخته شود.

دعوت به خودکشی اگر طرفینی باشد، م یتواند پیمان خودکشی محسوب شو د. در

حقوق ایران از پیمان خودکشی سخ نی ب ه می ان نیامد ه است ، درحا لیک ه در قانو ن قت ل

85 ). در بخ ش : مصوب 1957 انگلستان، این عمل، جرمانگاری شده است(بران دون، 1994

پیمان خودکشی عبارت است از توافق » : 4 بند 3 این قانون، این عمل تعریفشده است

مشترک بین دو یا چند نفر با هدف کشتهشدن همه آن ها، اعم از اینکه هریکبخواهد جان

خود را بگیرد یا خیر، لیکن آنچه را که شخصواردشونده به یکپیما ن خودکش ی انجا م

میدهد، نمیتوان پیمان خودکشی تلقی کرد، مگر آنکه در حالی انجام شود که عزم راسخ

1. مثلاً دو « (مقصود، سوءنیت خاص از این پیمان است)او مردن در پی آن پیمان بوده است

یا چند نفر از طریق کنفرانس ویدیویی با هم توافق م یکنند که به زندگی خود پایان

ببخشند، یکی از آن ها (الف) با چاقویی رگ دست خود را م یزند و جان م یسپارد،

دیگری، (ب)، از این کار منصرف شده و دست به هیچ اقدامی نمیزند. در قانون انگلستان

پیمان خودکشی تلقی نم یشود، مگر آنکه « ب» به موجب ماده فوق، این عمل نسبت به

ثابت شود که عزم راسخ 2 او مردن در پی آن پیمان بوده است. پیمان به خودکشی ممکن

:« قت ل » 4) قانون ) است پیمان به کشتن یکدیگر در لحظهای از زمان باشد. به موجب بخش 1

کسی که متعاقب یک پیمان خودکشی که بین او و دیگری منعقد شده است دیگری را

کشته یا در کشتهشدن او توسط شخص ثالثی شرکت م ی کند، محکوم به ارتکاب قتل

غیرعمد خواهد بود، نه قتل عمد 3، درحالیکه در حقوق کیفری ایران، این نوع کشتن،

1. 4.(3)For the purposes of this section “suicide pact” means a common agreement

between two or more persons having for its object the death of all of them, whether

or not each is to take his own life, but nothing done by a person who enters into a

suicide pact shall be treated as done by him in pursuance of the pact unless it is done

while he has the settled intention of dying in pursuance of the pact.

2. Settled Intention.

3. (1) It shall be manslaughter, and shall not be murder, for a person acting in

pursuance of a suicide pact between him and another to kill the other or be a party to

the other killing himself or being killed by a third person.

92 فصلنامهپژوهشحقوقکیفری،سالدوم،شمارهچهارم،پاییز1392

هرچندناشیازپیمانبهخودکشیباشد،قتلعمدیوموجبقصاصاستواگرپیمانبهخودکشیبههمانمعنایواقعیخودباشد،یعنیاینکهطیتوافقیهرکسخودشرابایکدیگردراتاقگفتوگوی1 اینترنتیهمصحبت«ب»و«الف»بکشد،بدیننحوکهشوندوبایکدیگرپیمانخودکشیببندند،بدینگونهکهدریکزمانمعینهریکخودرابکشد،اگریکیازآنها(الف بههرعلتیخودرانکشت،باتوجهبهاینکههرپیمانمتضمندعوتاست،پسپیمانبهخودکشی،دعوتبهخودکشیمحسوبوبااجرایآنوبابتکشتهشدنیکی،دیگریمرتکبجرمدعوتبهخودکشیشدهاست

2. صراحتدعوتدعوتممکناستشفاهییاکتبیباشد درهریکازدوحالبایدصریحباشدوفیلمکوتاهیازخودکشیدیگریبه«الف»،ضمنیبودنآنکفایتنمیکند برایمثالمیفرستدوهمچنیناضافهمیکند امیدوارمکهاینفیلمبرایت«ب»آدرسالکترونیکینهکتباًونه«الف»مفیدواقعشود دراینمثال،دعوتبهخودکشیمحققنشدهاست،زیرارابهصراحت،دعوتبهخودکشیننمودهاست همچنینلزومینداردکه«ب»شفاهاًدعوتبهخودکشی،درلفظنیزدلالتبرخودکشیداشتهباشد صرفاینکهمفهومموضوعیت،«دعوت»دعوت،بهخودکشیدلالتکند،کافیاست بهعبارتدیگر،لفظندارد حتیصرفداشتنقصددعوتبهخودکشی،بدونرفتارمؤیدآن،کفایتنمیکندبلکهاینقصدبایدصراحتاًبارفتاریکهدلالتبردعوتبهخودکشیکند،بهمنصهظهوربرسد

شایداینتردیدپیشآیدکهآیاعلامتهایقراردادیمابینطرفینحتیاگرمفهومآنهاعرفاًدلالتبرخودکشینکند،بازهمباتوجهبهتوافقطرفین،دعوتبهخودکشیپیام«الف»باهمتوافقمیکنندکهدرصورتیکه«ب»و«الف»محسوبمیشود؟مثلاًارسالنمود،اینعلامتدالبردعوتبهخودکشی«ب»به(¢) کوتاهیحاویعلامتبود،برعدمدعوتبهخودکشیدلالتمیکند به(£) استواگرپیامکحاویعلامتنظرمیرسدکهتوافقفیمابینکفایتنمیکندوحتیعلامتهایقراردادیهمبایدعرفاًدلالتصریحبردعوتطرفدیگربهخودکشیکنند

1. Chat room

جرمدعوتبهخودکشیدرحقوقکیفریایران93

دعوتبهخودکشیباپیشنهادبهخودکشیتفاوتدارد،هرچندکهتفکیکایندوکمیدشواربهنظرمیرسد درپیشنهاد،صراحتوجهتمستقیمبهانجامعملخاصازطریقتلفنکهیکسامانهمخابراتیاست،«ب»به«الف»وجودندارد مثلاًزمانیکهدراینحالتدعوتبهخودکشیواقعنشده؛«حالابدنیستخودترابکشی»: میگویداستبلکهصرفاًیکپیشنهاداستزیرامخاطبدرمواجههبافقطیکگزینش(یعنیخودکشی نیستومنجزاًوصراحتاًمخاطببهخودکشیفراخواندهنمیشود بهعبارتدیگر،دعوتصریحومنجزیاجهتداربهخودکشیاست،بدوناینکهدعوتشوندهرادرمسیردویاچندراهیانتخابانجامخودکشییاعدمانجامآنقراردهد،بهطوریکهبااطلاعازایندعوت،فقطخودرادرگزینشواجرایمفادآنیعنیخودکشیببیندوالاآنرانبایددعوت،بلکهیکپیشنهاددانست دستوربهخودکشیهمدعوتبهخودکشیاستزیرادردستوربهخودکشیهمدعوتنهفتهاستولیآمرانهومتجاوزازحدودمتعارفاست اینخصوصیتاضافی،نافیدعوتنیست بهعبارتیچوندعوتبهخودکشی،اخصازدستوربهخودکشیاست،پسدستوربهخودکشیبااستفادهازابزارهایموردنظرقانونگذارنیزموجبتحققجرممیشود

ممکناستاینابهامپیشآیدکهآیابرگشتازدعوتبهخودکشیمیتواندموجببهخودکشی،ازطریقتلفناورادعوتبه«ب»بااطلاعازقصد«الف»؟زوالجرمشودنیزدرهمانلحظهدستشرارویماشهمیگذاردواسلحهرابه«ب»،خودکشیمیکندناگهانپشیمانشدهوسعیمیکنداوراازانجاماینکار«الف». طرفخودمیگیردبهاوتوجهیننمودهوباآناسلحه،خودشرامیکشد دراینخصوص«ب». منصرفکندبایدگفتعنصرمادیجرمدعوتبهخودکشیدریکلحظهواقعشدهاستزیرااینجرمآنیاست بالحاظتعریفجرمفوری(آنی مبنیبراینکهعنصرمادیجرمدریکلحظه«الف»163 )،بایدگفتکهاینجرممحققشدوپشیمانی: واقعمیشود(گلدوزیان،1386

بعدازاتمامفرآیندفعلدعوتبودهاستوتأثیریدرمسئولیتکیفریویندارد بهعبارتدیگر،دعوتبهخودکشیانجامشدهاست،هرچندکهخودکشیواقعنشود

3. اطلاقدعوتدرحقوقکیفری،زمانیکهعملیجرمانگاریمیشود،ازاولینمباحثیکهمطرحمیشود،بحثاطلاقیاتقییدآناست دردعوتبهخودکشینیزاینبحثمطرحاست

94 فصلنامهپژوهشحقوقکیفری،سالدوم،شمارهچهارم،پاییز1392

چنانچهتحققجرممقیدبهایجادنتیجهایباشد،مانندربایشمالدرسرقتکهمقیدبهضرراستیاعملکشتندرقتلکهمقیدبهازهاقنفساست،جرمرامقیدمینامندواگر: صرفانجامعملمجرمانهصرفنظرازایجادنتیجهجرمباشد،مطلقاست (نوربها،1387

232 ) درواقع،صحیحاستکهبرایتحققجرم،بایدعنصرمادیوجودداشتهباشدولیلزومینداردکهعملمادیمنجربهنتیجهزیانباریشدهباشدتاجرممحققشود ازاینماده15 قجرمیتوانمتصورشد فرضاولاین«ب»جهتسهفرضرابالحاظبندنیزاقدامبهخودکشی«ب»رابهخودکشیدعوتمینمایدو«ب»،«الف»استکهجانخودراازدستبدهد فرضدومایناستکهباوجود«ب»،مینمایدودرپیآنواقدامبهخودکشیفردمذکور،نتیجهایحاصلنمیشود«ب»بهخودکشی«الف»دعوتاقدامبهخودکشینمیکند «ب»،بهخودکشی«الف»ودرفرضسومهمعلیرغمدعوتبهنظرمیرسدپاسخاینمباحثرابایددرحدودبند(ب ماده15 قجردرتبعیتدعوتبهخودکشیازنظریهمجرمیتمستقلپیگیریکرد درتمامیاینحالات،حتیاگرمخاطبهیچاقدامینکندیابهطریقاولیحتیاگراقدامبهخودکشیکندوموفقباشدیاحتیخودکشیناموفقباشد،عملدعوتکنندهمشمولبند(ب 15 قجرقرارمیگیرد

اینکهدعوتبهخودکشیتابعنظریهمجرمیتمستقلاستیاعاریهای؛درابتدابایدگفتهرکسبالحاظجمععناصرخاصیمرتکبجرمومجرمشناختهمیشود اینکهمجرمبودنیکشخص،وابستهبهمجرمبودنشخصدیگریباشد،دورازمنطقحقوقیاست قانونگذارایراندرق م ادرموردمعاونتدرجرمبهطوراستثنائیازاینمنطقعرفیوعقلاییعدولکردهاستومعاونرازمانیمجرممیشناسدکهمباشر،جرماصلیرامرتکبشدهباشد ازاینجهتدرحقوقایرانباتوجهبهتبصرهماده126 قانونمجازاتاسلامی،معاونت،جرممستقلیبهشمارنمیرود،مخصوصاًکهدرتبصرهاینمادهازوحدتقصدبینمباشرومعاونصحبتشدهاست اینبدینمعنیاستکهجرمبایدتوسطمباشرواقعشودتاوحدتقصدیبینمباشرومعاونجرمبهوجودآیدوالااگرجرمتوسطمباشرواقعنشودوحدتقصدیازاینجهتبهوجودنمیآیدتابراساسآنمعاونتواقعشود درواقعاگرتبصرهماده126 قانونمجازاتاسلامینبود،جاداشتکهدرحقوقایراننیزبرایمعاونت،ازنظریهمجرمیتمستقلاستفادهشودکهاینچنینجرمدعوتبهخودکشیدرحقوقکیفریایران95

نیست درماده15 قجرچنینتبصرهایوجودندارد یعنیباوجوداینکهقانونگذار،برخیازمصادیقمعاونتدرخودکشیراباشرایطیجرمانگارینمود،ازوحدتقصدبینمباشرومعاونجرم،حرفیبهمیاننیاورد بنابرایندعوتبهخودکشیتابعنظریهمجرمیتمستقلاست

همیشهدرمقابلمطلقبودن،مقیدبودنبهنتیجهقرارنداردبلکهگاهیدرمقابلمطلق،مقیدبودنبهشرطاست دعوت،حتیاگرمشروطبهوقوعامریباشد،بهدلیلاطلاقآندرماده،بازدعوتبهخودکشیواقعشدهاست،هرچندممکناستخودکشیدرزمانتحققشرطواقعشودیاحتیدرزمانبعدهمواقعنشود؛چونخودکشییاعدمخودکشیتأثیریدرمجرمیتدعوتکنندهنداردومقیدبهنتیجهنیست مثلاًزمانیکهمیگوید اگرهمسرتازتوتقاضایطلاقکرد،خودتراازبینببر،«ب»به«الف»دعوتبهخودکشیواقعشدهاست نکتهقابلتوجهدرشرطایناستکهلزومینداردکهشرط،استقبالیباشد،بدینمعنیکهحتماًمربوطبهآیندهباشدبلکهبهگذشتهیاحالهممیتوانشرطکرد پساگردعوتبهخودکشیمعلقبهعدمپذیرشدرآزموناستخدامیباشد،درحالیکهآزمون،هفتهپیشبرگزارشدهباشد،بازدعوتواقعشدهاست،گویاهیچشرطیوجودنداشتهاست همچنینشرطاحتمالیکفایتمیکند بهعبارتدیگر،شرطمحتملالوقوعهمکافیاست درجاییکهخودکشیمعلقبهیکنظمطبیعیمیشود،مثلحالتیکهدعوتکنندهبگوید اگرصبحخورشیدطلوعکرد،خودرابکش،بازدعوتبهخودکشیواقعشدهاستولیاگرخودکشیمعلقبهامرمحالیشد،دعوتبهخودکشیواقعنشدهاست،مثلاینکهدعوتکنندهبهمخاطبخودبگوید اگرخورشیدفرداطلوعنکرد،خودتراازبینببر؛زیراکهدراینگونهموارد،قصددعوتوجودندارد

4. ابزاردعوتسامانههایرایانهای،مخابراتییاحاملهایداده،ابزارهاییهستندکهقانونگذاردرماده15 قجرازآنهابهعنوانابزارخاصارتکابجرمدعوتبهخودکشینامبردهاست

خصوصیاتمشترکاینابزارها،امکانارائهاطلاعاتاست،کهممکناستبهصورتمتن،صوتیاتصویرباشد بامتنوصوتمیتوانافرادرابهخودکشیدعوتکرد،اما96 فصلنامهپژوهشحقوقکیفری،سالدوم،شمارهچهارم،پاییز1392

اینکهبانشاندادنتصویربتوانشخصیرادعوتبهخودکشیکرد،محلتردیدوجایتأملاست اینوسایلحصریاندومطابقباقانونعبارتانداز سامانههایرایانهای،سامانههایمخابراتیوحاملهایداده اینهاتنهاابزارهاییهستندکهاگربرایدعوتبهخودکشیمورداستفادهقرارگیرند،جرمواقعمیشود اهمیتیندارددعوتمذکورشفاهیازطریقتلفنبهعملآیدیااینکهکتباًازطریقپستالکترونیکییاپیامکوتاه1

ارسالشود مفهوممخالفآنایناستکهصرفدعوتبهخودکشیبدوناستفادهازآنهاجرمنیست شایستهترآنبودکهقانونگذار،دعوتبهخودکشیرامحدودبهاستفادهازاینابزارهانمیکردوآنرابدوناستفادهازهروسیلهایجرممیدانستزیراوقتیدعوتبهخودکشیبااستفادهازتلفن،ایمیلیاپیامک،جرمباشد،بهطریقاولیبایددعوتبهخودکشیبدوناستفادهازآنهاهمجرمباشد؛کهدرقانونحاکماینچنیننیستووسیلهدعوتمذکوردرقانونموضوعیتدارد

ایننکتهرانیزبایددرنظرگرفتکهملاکتشخیصاینسامانهها،درانطباقباقانون،عرفاست تحقیقاًعرفخاص(اهلفن برعرفعامترجیحدارد اگرعرفخاصیعنینظریهکارشناسیبگویدکهسامانهای،سامانهرایانهایاست،دیگررجوعبهعرفعامضرورتینداردوغالببرآناست مثلاًرادیویاتلویزیونازدیدگاهاهلفن،همسامانهرایانهایوهمسامانهمخابراتیاست،هرچندکهدرعرفعام،مردمایندوراتحتهیچیکازدوعنوانفوقنمیشناسندوهمینطوربالعکسهمممکناست درقانونجرایمرایانهایمصوب1388 هیچیکازاینابزارهاتعریفنشدهاستامادرقانونتجارتالکترونیکیمصوب1382 ،کنوانسیونجرایمسایبر( 2001 ) وهمچنینلایحهقانونیمجازاتجرایمرایانهای،بهطورمختصربهتعریفآنهاپرداختهشدهاست،کهبهآنهااشارهمیشود

1-4 . سامانههایرایانهایسامانه»: بند(و ماده2 قانونتجارتالکترونیکیمصوب1382 مقررداشتهاسترایانهای2 هرنوعدستگاهیامجموعهایازدستگاههایمتصلسختافزاری نرمافزاری1. Short Message Service

2. Computer system

جرمدعوتبهخودکشیدرحقوقکیفریایران97

کنوانسیون(a) اینمادهمطابقبابند.«استکهازطریقپردازشخودکاردادهعملمیکند2001 ) تنظیمشدهاستکهسامانهرایانهایراچنینتعریفمیکند هرگونه) جرایمسایبر1

ابزاریامجموعهایازابزارهایمرتبطومتصلبههماستکهمطابقبایکبرنامه،پردازشخودکاردادههاراانجاممیدهد 2 ایندوتعریفهیچتفاوتماهویبایکدیگرندارندبلکههردویآنهابیانگراینمهمهستندکهسامانهرایانهای،یکسامانهارتباطیاستکهازسهبخشسختافزار3،نرمافزار4 وشبکه5 تشکیلشدهاستکهبهکاربرخوداطلاعاتارائهمیدهد؛ازمصادیقسامانهرایانهایمیتوانبهتبلت6،نوتبوک7،رایانههایاشارهکرد 10 مثلاًمورداخیرکهبهکاربرخوداینامکانرا(Voip) شخصی8،لپتاپ9 ومیدهدکهبااستفادهازاینترنت،بادیگرانمکالماتتلفنیداشتهباشد،یکسامانهرایانهایاستزیراسهجزءرایانهراداراست

درمقابلسامانههایرایانهای،سامانههایمکانیکیو… قراردارندکهتحتشمولماده15 ق ج رقرارنمیگیرندمانندارسالومراسلاتنامههایکاغذی،مورس،تایپدستیوهروسیلهدیگرکهمنصرفازبحثوقانونحاضراست

2-4 . سامانههایمخابراتیسیستممخابراتی11 »: بند(ب مادهیکپیشنویسقانونجرایمرایانهایمقررمیداردهرنوعدستگاهیامجموعهایازدستگاههابرایانتقالالکترونیکیاطلاعاتمیانمنبعو1. Convention on Cybercrime

2. a “computer system” means any device or a group of interconnected or related

devices, one or more of which, pursuant to a program, performs automatic

processing of data.

3. Hardware

4. software

5. Network

6. Tablet

7. Notebook

8. Personal Computer

9. Laptop

10.Voice over Internet protocol, a technology for making telephone calls over the

Internet in which speech sounds are converted into binary.

11. Communication System

98 فصلنامهپژوهشحقوقکیفری،سالدوم،شمارهچهارم،پاییز1392

یکگیرندهیاآشکارسازینوریازطریقیکیاچندمسیرارتباطیاستکهبرایگیرندهدرواقعسامانهمخابراتیدرجاییاستفادهمیشودکهبااستفادهاز.«قابلفهموتفسیرباشدآنمیتواناطلاعاتموردنیازراازجاییکهدسترسیفیزیکیبهآننیست،بهدستآورد

ازمصادیقشایعاینسامانههامیتوانبهتلفنهایثابتوهمراهامروزی،واکیتاکی1

(بیسیم و… اشارهکرد

نکتهقابلذکرایناستکهبینسامانههایرایانهایوسامانههایمخابراتیمرزقابلیاآنژیوگرافی،نوعیازدستگاههایمهندسی«Voip»تفکیکیوجودندارد بهعنوانمثالپزشکی2 استکهبرایشناساییگرفتگیرگهایقلببهکارمیرود ایندستگاه،همسامانهرایانهایاستوهمسامانهمخابراتی بهایندلیلسامانهمخابراتیمحسوبمیشودکهمتنوصوت،تبدیلبهدادههایدیجیتالیمیشودوبهمقصدموردنظرمنتقلمیشودوسامانهرایانهایهمهستزیراسهجزءاصلیرایانهراداراست البتهنبایدتصورکردکههرسامانهرایانهاییامخابراتی،میتواندبهعنوانوسیلهدعوتمورداستفادهقرارگیرد،بلکهصرفاًمصادیقیموردنظراستکهبتوانداطلاعاتخاصیراکهدرعرف،دلالتبرخودکشیکند،بهصورتمتنیاصوتبهدیگریمنتقلکنند

3-4 . حاملهایدادهدرقوانینمختلفاعمازقانونتجارتالکترونیکییاقانونجرایمرایانهای،تعریفیاز4(b) 3 ارائهنشدهاست درکنوانسیونجرایمسایبرنیزدربند«حاملهایداده»عبارتتعریفشدهاستکهمشابهباتعریفیاستکهدربند(ج مادهیکپیشنویس«داده»قانونمجازاترایانهایآمدهاست مطابقبااینماده،دادهرایانهای،عبارتاستازهرنمادیازواقعه،اطلاعاتیامفهومبهشکلیمطلوببرایپردازشدریکسامانهرایانهایکهباعثمیشودسامانهرایانهایکارکردداشتهباشد حاملهایداده،مجموعهایگوناگونازوسایلذخیرهسازیاطلاعاتاستکهقابلیتحملدارندومیتوانبهسادگی1. Walkie-talkie

2. Angiography

3. Data carrier

4. b “computer data” means any representation of facts, information or concepts in a

form suitable for processing in a computer system, including a program suitable to

cause a computer system to perform a function.

جرمدعوتبهخودکشیدرحقوقکیفریایران99

آنهاراازیکرایانهبهرایانهدیگرمنتقلساختماننددیسکنرم1،دیسکسخت2،لوحفشرده3،نوارمغناطیسی4،دیسکویدیوئیدیجیتال5 وحافظه6 کهاینحاملها،هریک42 ). بالحاظعدم: ظرفیتهایخاصیبرایذخیرهسازیاطلاعاتدارند(برندن،1385

ذکرمصادیقحاملهایدادهتوسطقانونگذاروهمچنینباتوجهبهپیشرفتفناوریدرطولزمان،اینامکانوجودداردکهمصادیقجدیدیازحاملهایدادهدرآیندهبهوجودآید

باتوجهبهبند(ب ماده15 ق ج ر،ممکناستحاملهایدادهبهعنوانابزاریبرایدعوتبهخودکشیمورداستفادهقرارگیرد دراینزمینهمیتوانبهموردیاشارهکردکهفردیمتنیراکهدلالتبردعوتبهخودکشیدارددریکحافظهذخیرهکندوبهمخاطبخوددهدوبدینوسیلهاوراازمتنآنمبنیبردعوتبهخودکشیآگاهکند

5. مباشرتدردعوتباتوجهبهبند(ج ماده72 قانونتجارتالکتریکی( 1382 )،دعوتبایدبیواسطهبهعملآید؛بدینمعنیکهدعوتکنندهبایددعوترابهمباشرتمرتکبشود،نهاینکهشخصدیگریراواسطهخودبادعوتشوندهقراردهد،مگراینکهمفاددعوت،عیناًبهفردموردنظربااستفادهازابزارهایمذکوردرقانونمنتقلشود،هرچندازهمانوسیلهایمیلیارسالنمایدودرآنازاوبخواهد«ب»به«الف»استفادهنشدهباشد بهطورمثالاگر«ج»برساندواوهممفهومایمیلرابه«ج»پیغاماورامبنیبردعوتبهخودکشیبهاطلاعبهصورتپیامکارسالکند،دعوتبهخودکشیواقعنشدهاست،هرچندکهازابزارموردنظرقانونگذاراستفادهشدهاست بهعبارتیملاک،انتقالعینپیاماستودراینمورد،صرفاستفادهازابزارهایمذکوردرماده15 کفایتنمیکند امااگردرهمین1. Floppy Disk

2. Hard Disk

3. Compact Disk

4. Magnetic Tape

5. Digital Video Disk (DVD)

6. Flash Memory

رادریافتکند،اماشامل«دادهپیام»شخصیاستکهاصلسازقصدداردوی:(Addressee) 2 .7 / ج مخاطببهعنوانواسطهعملمیکندنخواهدشد «دادهپیام»شخصیکهدرارتباطبا100 فصلنامهپژوهشحقوقکیفری،سالدوم،شمارهچهارم،پاییز1392

باپیامکارسالدارد،«ج»مبنیبردعوتبهخودکشیرابه«الف»عینپیام،«ب»،موردتحت«ب»،واقعشدهاست درصورتوقوعخودکشی«الف»دعوتبهخودکشیتوسطدارایمسئولیتکیفریاستزیرابا،«الف»عنوانمعاوندردعوتبهخودکشیتوسطتوجهبهبند(پ ماده1126 قانونمجازاتاسلامی،موجبتسهیلوقوعجرمدعوتبهخودکشیشدهاست

6. معینبودنمخاطبدعوتمستندبهماده2294 قانونمجازاتاسلامیدرقتلعمدی،اشتباهدرهویتشخصیت

مجنیعلیهدرنوعتقصیرجزاییبیتأثیراست بدینمعنیکهنهعنوانجرمتغییرمیکندو61 ). دردعوتبهخودکشینیزچنین: نهمسئولیتمرتکبزایلمیشودگلدوزیان،1386

است،بدینمعنیکهاگردعوتکننده،فردیرا(بالحاظشرایطدعوت بهتصوراینکهبودهاست،بازهمدعوتبه«ب»استدعوتکندوبعدمعلومشودکهاینشخص«الف»خودکشیواقعشدهاست،چراکهاشتباهدرهویت،اثریدروقوعجرمندارد بایددرنظرازطریقپست«الف». داشتکهاینامرمنافاتیبامعینبودنمخاطبدعوتندارد«ب»رادعوتبهخودکشیبااستفادهازقرصکشندهایکندولیبرادر«ب»،الکترونیکیکهدسترسیبهپستالکترونیکیویدارد،تحتتأثیردعوتاو،علیرغماینکهمیدانداست،بااستعمالقرصموردنظر،خودشرامیکشد دراین«ب»مخاطبدعوت،شخصفرض،دعوتبهخودکشیواقعنشدهاستزیرامشخصبودنطرفدعوتوبهعلاوهمخاطبواقعشدن،شرطاستولذانمیتواندعوتبهخودکشیشخصیااشخاصناشناسرامشمولاینمادهقرارداد دراینخصوصچونبرایدعوتبهخودکشیهمشروعبهجرمواقعنشدهاست بهبیان«الف»نمیتوانشروعبهجرمقائلشد،نسبتبهالفماز»دیگر،لازماستفردخاصیموردخطابقرارگیردتاجرممحققشود مثلاینکه1.ماده0126 :اشخاصزیرمعاونجرممحسوبمیشوند

الف- هرکسدیگریراترغیب،تهدید،تطمیعیاتحریکبهارتکابجرمنمایدیادسیسهوفریبیاسوءاستفادهازقدرت،موجبوقوعجرمگردد

ب هرکسوسایلارتکابجرمرابسازدیاتهیهکندیاطریقارتکابجرمرابهمرتکبارائهدهد

پ هرکسوقوعجرمراتسهیلکند

2. اگرکسیبهعلتاشتباهدرهویت،مرتکبجنایتیبردیگریشوددرصورتیکهمجنیعلیهوفردموردنظر،هردومشمولماده302 اینقانوننباشند،جنایتعمدیمحسوبمیشود

جرمدعوتبهخودکشیدرحقوقکیفریایران101

رادعوتبهاستفادهازقرصکشندهایکند،بعداًمعلومشود«ب»طریقپستالکترونیکیبهدلیلحملهقلبیفوتکردهاست،«ب»،کهچندلحظهقبلازارسالپستالکترونیکیمخاطبقرارنگرفتهاستتادعوتبهخودکشیواقعشودیادرفرضی«ب»دراینحالتبنویسد،امااشتباهاًآنرابهپستالکترونیکی«ب»نامهایبرایشخصی«الف»،دیگردیگریارسالکندواورادعوتبهخودکشیکندواوهمازمفادایمیلآگاهشود؛دراینحالتنیزجرمواقعنشدهاستزیرامخاطبدعوت،غیرازکسیاستکهآنراملاحظهکردهاست شایداینابهامپیشآیدکهآیادعوتبهخودکشیازطریقرادیووتلویزیونامکانپذیراستیاخیر؟باتوجهبهلزوممعینبودنمخاطبوبالحاظرعایتشرایطدعوت،میتوانگفتدعوتازطریقرادیووتلویزیونهمامکانپذیراستمگراینکهدعوتعامباشدیامخاطبخاصینداشتهباشد

اگرشخصیکهدعوتبهخودکشیمیشود،مطلقاًمهدورالدمباشد،بدینمعنیکه152 ) یاصرفاًنسبت: نفساوبهطورمطلقغیرمعصومباشد،مثلکافرحربی(قدسی،1390

بهدعوتکنندهمهدورالدمباشد،درهردوصورت،خونشنسبتبهدعوتکنندههدراستزیرامرتکبینجرائمیکهاصولامًجازاتآنهامرگاستاحترامجانخودراازدستدادهوازچترحمایتیجامعهاسلامیخارجمیشوندبهطوریکهدرصورتتعرضبهنفسآنان،جانینسبتبهقصاصودیههیچمسئولیتینخواهدداشتخوانساری،طییک،«ج»استواولیاءدم«ج»240 ).درفرضی،محکومبهقصاصدرازایقتل:1405

مکالمهتلفنیاورادعوتبهخودکشیمیکند،اوهمتحتتأثیرگفتههایآنها،خودرا«افراد»ازبینببرد،اولیاءدممرتکبهیچجرمینشدهاندزیرامنظورقانونگذارازذکرواژهدربند(ب ماده15 ق ج ر،انسانیبودهاستکهموردحمایتقانونباشد،نهاینکهخودنسبتبهدعوتکننده،مهدورالدمباشد امااگرشخصدیگریغیرازاولیاءدم،قاتلرادعوتبهخودکشیکند،باتوجهبهاینکهخونقاتل،صرفاًدربرابراولیاءدمهدراست،مرتکبجرم،دعوتبهخودکشیشدهاست،حتیاگرقاتلخودراازبیننبرد

اگرشخصیکهدعوتبهخودکشیمیشود،طفلغیرممیزیامجنونباشد،ایندعوت،بهموجبقسمتاخیرماده1526 ق م ا( 1392 )،دعوتبهخودکشیمحسوب1. … درصورتیکهمباشردرجنایتبیاختیار،جاهل،صغیرغیرممیزیامجنونویامانندآنهاباشد،فقطسببضامناست

102 فصلنامهپژوهشحقوقکیفری،سالدوم،شمارهچهارم،پاییز1392

نمیشودبلکهدعوتکننده،سبباقویازمباشراستزیراارتکابجرمبهاومنتسباست درواقعدرستاستکهدراینجافعلتوسطمجنونیاطفلغیرممیزانجامشده،لکنایناشخاصازخودارادهواختیاریندارندومتوجهعملخودنیستندودرحقیقتآنهابهعنوانوسیلهتلقیمیشوند امااگرطفلممیز،خودکشیکننده،مخاطبدعوتبه1،کهمطابقباآن،مکرِه( خودکشیقرارگیرد،بالحاظتبصرهدوماده375 ق م ا( 1392

دارایمسئولیتکیفریاستوبهحبسابدمحکوممیشود،میتوانچنینگفتکهدردعوتطفلممیزبهخودکشینیزدعوتبهخودکشیواقعشدهاستودعوتکنندهبهمجازاتمقرردرقانونمحکوممیشودهرچندطفلممیزعلیرغماطلاعازدعوتخودکشیکند

7. دعوتبهمعاونتدرخودکشیاینبحثرامیتوانبالحاظلزوماستفادهازابزارهایموردنظرقانونگذار،درمورددعوترادعوتبه«ب»،«الف»بهخودکشیدرچندینحالتمطرحکرد درفرضاول،چنانچهبهخودکشیکند،ایندعوتجرمنیستزیرادرحقوقایران،خودکشیجرم«ج»تحریکرا«ب»،«الف»،نیستوبهتبعآن،معاونتدرآننیزجرممحسوبنمیشود یادرفرضدیگرمرتکبجرمشدهاستزیراطبقبند«الف»،رادعوتبهخودکشینماید«ج»تحریککندکه(ب ماده15 دعوتبهخودکشیجرماستومرتکببهحبسازنودویکروزتایکسالجزاینقدیازپنجتابیستمیلیونریالیاهردومجازاتمحکوممیشود نتیجتاًفردیهمکهرادراینامرمعاونت(تحریک نمودهاست،مرتکبجرممعاونتدردعوتبه«الف»رابهخودکشی«ج»رادعوتکندکه«ب»،«الف»خودکشیشدهاستدرفرضسومنیزدعوتکند دراینجانیز،دعوتدردعوتبهخودکشیجرمنیستزیرادرشقاولماده126

مجازاتاسلامیایران،2 دعوتازمصادیقمعاونتنیامدهاستمگراینکهازحالتدعوتصرفخارجشودوبهحدمعاونتبرسد،بدینمعنیکهدردعوت،یکیازمصادیقمعاونتمانندتحریک،ترغیبو.. نهفتهباشد

1. اگراکراهشوندهطفلممیزباشد،عاقلهاودیهمقتولرامیپردازد دراینمورداکراهکنندهبهحبسابدمحکوممیشود

2. هرکسدیگریراترغیب،تهدید،تطمیعیاتحریکبهارتکابجرمنمایدیابادسیسهوفریبیاسوءاستفادهازقدرت،موجبوقوعجرمگردد

جرمدعوتبهخودکشیدرحقوقکیفریایران103

راتحریکبهدعوت«ب»،«الف»ابهامیکهممکناستمطرحشودایناستکهاگربهخودکشیبایدباوسایلمذکوردر«ج»بهخودکشیکند،همتحریکوهمدعوت«ج»ماده15 قجرباشدیاصرفاینکهیکیازایندوبااستفادهازسامانههایرایانهاییامخابراتییاحاملهایدادهواقعشود،کفایتمیکند؟بهنظرمیرسدباتوجهبهمقصودمقننازوضعماده15 قجر،صرفاینکهدعوتاصلیدرخودکشیفردخودکشیکنندهازطرقسامانههایرایانهاییامخابراتییاحاملهایدادهصورتگیرد،برایتحققبندماده15 قجرکفایتکند،اینبدینمعنیاستکهمعاونتمیتواندبهطورشفاهی«ب»یاازطریقارسالنامهیاهرروشدیگریبهجزطرقمذکوردرقجرصورتگیرد

رابهخودکشی«ج»راتحریکمیکندکه«ب»بافرستادننامهای«الف»،بهعنوانمثالرادعوتبهخودکشیمیکند دراینجا«ج»،نیزطییکمکالمهتلفنی«ب». دعوتنمایددخالتنمودهاستزیراباعثتحریک«ج»همدرخودکشی«الف»میشودگفتکهدعوتکنندهشدهاست

8. دعوتبهخودزنیمنجربهمرگمستندبهماده151 قانونجرایممسلحمصوب1382 ،دعوتبهخودزنی،یعنیصدمهبهخود،جرمنیستاماتردیدیکهدربحثدعوتبهخودزنیوجوددارد،ایناستکهاگردعوتبهخودزنیمنجربهکشتنخودشود،آیادعوتبهخودکشیتحققپیدامیکندیاخیر؟رادعوتمیکندکهباچاقو«ب»،(video chat) ازطریقمکالمهتصویری،«الف»بهخودواردمیآورد،«ب»ضرباتیرابهطورخاصبهخودواردآورد اگرضربهایکهنوعاًکشندهباشد،دعوتدرخودکشیمحسوبمیشودودرغیراینصورت،خیر،ضربهایبهرگدستخودواردکندودراثراین«الف»بهگفته«ب»بهعنوانمثالاگرمرتکبجرمدعوتدرخودکشیمذکوردربند«الف»،ضربه،جانخودراازدستبدهدنوعاًکشندهاست،«الف»ماده15 قجرشدهاستزیرااینضربه،صرفنظرازقصد«ب»باچاقویکضربهبهعضله،«الف»بنابهدعوت«ب»ومنتهیبهمرگفردمیشود،اما،اگر1. ماده51 – هرنظامیکهبرایفرارازکاریاانجاموظیفهویاارعابوتهدیدفرماندهیارئیسویاهرمافوقدیگریابرایتحصیلمعافیتازخدمتویاانتقالبهمناطقمناسبترویاکسبامتیازاتدیگرعمداًبهخودصدمهواردآوردیاتهدیدبهخودزنینماید..

104 فصلنامهپژوهشحقوقکیفری،سالدوم،شمارهچهارم،پاییز1392

«الف»،پایخودواردآوردواینضربهبهواسطهبیماریکزازمنتهیبهمرگاوشوددعوتکنندهبهخودکشیمحسوبنمیشودزیرااینضربهنوعاًمنجربهمرگنمیشود،درواقعجرمیواقعنشدهاستزیراخودزنیافرادعادیدرقانونایران،جرمانگارینشدهاست درنتیجهمعاونتدرآنهمجرممحسوبنمیشودمگراینکهفردنظامیباشدومعاونتدرخودزنینظامیان،صرفنظرازکشندهبودنیاغیرکشندهبودنعمل،جرماست

نتیجهمطابقباماده15 قجر،دعوتبهخودکشیازطرقسامانههایرایانهای،مخابراتیوحاملهایداده،جرماستکهمصادیقآندرعرفعاموخاص،قابلشناساییاست،هرچندکهبهنظرمیرسدوسیلهموضوعیتداردولیشایستهآنبودکهقانونگذار،دعوتبهخودکشیرامحدودبهاستفادهازاینابزارنمیکردزیراوقتیباتماستلفنی،دعوتبهخودکشیجرماست،بهطریقاولیبدوناستفادهازتلفنهماگردعوتبهخودکشیشود،بایدجرمباشد

دردعوتبهخودکشی،روشخودکشیموضوعیتنداردوفرقینمیکندکهخودکشیباروشموردنظردعوتکنندهمحققشودیاخیر،زیراواژةدعوتاطلاقداردومقیدبهانجامروشخاصینشدهاست دعوت،همبهصورتشفاهیامکانپذیراستوهمبهصورتکتبی،اماآنچهمهماست،صراحتدعوتاست دعوتبهخودکشیمتمایزازپیشنهادبهخودکشیاستزیرادرمورداخیر،صراحتیوجودندارد برگشتازدعوتنمیتواندموجبزوالجرمشودزیرااینجرم،آنیاستکهعنصرمادیاشدریکماده2 قانونتجارت«ج»دربند«مخاطب»لحظهواقعشدهاست باتوجهبهتعریفالکترونیکی( 1382 )،دعوتبایدبهمباشرتانجامشود،نهاینکهفردیدیگرواسطهقرارگیرد،مگراینکهعینمفاددعوتبااستفادهازابزارهایمذکوردرقانون،بهشخصمذکورانتقالدادهشود،بهطوریکهمتنمنتسببهدعوتکنندهباشد دعوتشوندهبایدموردخطابقرارگیردولزوماًبایدمعینباشدهرچندکهاشتباهدرهویت،تأثیریدرماهیتجرمندارد دعوتبهخودکشیمقیدبهنتیجهنیست،هرچندبرایتحققآنسوءنیتخاصضروریاست دعوتمشروطنیزبهدلیلاینکهجرم،مقیدبهشرطونتیجهاینیست،واقعمیشود امادعوتبهامرمحال،دعوتبهخودکشیمحسوبجرمدعوتبهخودکشیدرحقوقکیفریایران105

نمیشودزیراچنیندعوتیحاکیازعدمقصداست درصورتیکهدعوتشوندهطفلغیرممیزیامجنونباشد،دعوتکنندهسبباقویازمباشرمحسوبمیشود دعوتبهخودکشیازنظریهمجرمیتمستقلتبعیتمیکندزیراماده15 ق ج ربرخلافماده126 ق م ا( 1392 ) تبصرهایدررابطهباوحدتقصدنداردودراینماده،اینجرمبهتحققخودکشیموفقیاناموفقمنوطنشدهاست دعوتبهخودزنیدرصورتیدعوتبهخودکشیمحسوبمیشودکهدعوتشونده،دعوتبهواردکردنضربهکشندهایبهخودشدهباشد دعوتبهخودکشیاگردویاچندطرفهباشدوبااستفادهازسامانههایرایانهای،مخابراتیوحاملهایدادهانجامپذیرد،پیمانخودکشیمحسوبوجرماست،هرچندطرفین،پسازبستنپیمانمنصرفشوند

حسام الدین قاموس مقدم / کارشناس ارشد حقوق جزا و جرم شناسی – بخش حقوق تبیان

موضوع این نوشتار، ریشه ها و عوامل خودکشی نیست و این موضوع، مجالی دیگر می طلبد. در این مطلب قصد داریم پیش بینی قانونگذار کشورمان برای خودکشی و همچنین رفتار قانونی برخی کشورهای دیگر در قبال این پدیده را بررسی کنیم.

در مورد خودکشی های موفق، یعنی آن نوع از خودکشی که هدف فرد محقق می شود و او می میرد، با قاطعیت می توان گفت که خودکشی در ایران جرم نیست چرا که اولا این عمل جرم انگاری نشده و ثانیا اصل شخصی بودن مجازات ها در نظام حقوق کیفری ایران حاکم است و وقتی فرد می میرد، دیگر کسی وجود ندارد که بتوان او را مجازات کرد!

اما زمانی که خودکشی به مرگ منتهی نمی شود، قدری می توان با احتیاط پاسخ داد و عمل فرد را تحت عناوینی دیگر قابل مجازات دانست.

مجازات خودکشی در سربازی

فرض کنیم فردی بخواهد در انظار عمومی دست به خودکشی بزند. در این مورد، قطعا اقدام او باعث وقوع بی نظمی در محل اقدام و بر هم خوردن آسایش و آرامش می شود. در این مورد، ماده 618 قانون مجازات اسلامی مصوب 1375 مقرر می دارد: هر کس با هیاهو و جنجال یا حرکات غیرمتعارف یا تعرض به افراد موجب اخلال نظم و آسایش و آرامش عمومی گردد یا مردم را از کسب و کار باز دارد به حبس از سه ماه تا یک سال و تا ۷۴ ضربه شلاق محکوم خواهد شد.

بنابراین می بینیم که قابلیت پیگرد و مجازات فردی که در انظار عمومی اقدام به خودکشی کرده و حالا به هر دلیلی موفق نشده اما اقدام او موجب بر هم خوردن نظم و آسایش عمومی شده است، وجود دارد.

از سوی دیگر، خودکشی و آسیب رسانی به خود در دین مبین اسلام یک فعل «حرام» است. ماده ۶۳۸ قانون مذکور مقرر می دارد: هر کس علنا در انظار و اماکن عمومی و معابر تظاهر به عمل حرامی کند علاوه بر کیفر عمل، به حبس از 10 روز تا دو ماه یا تا ۷۴ ضربه شلاق محکوم می شود.

در این مورد هم کسی که در مرئی و منظر عموم دست به خودکشی بزند و نمیرد، از باب انجام فعل حرام در انظار و اماکن عمومی قابل مجازات است.

جای دیگری از قوانین جزایی نیز اقدام به خودکشی یعنی در واقع همان خودکشی ناموفق جرم انگاری شده است. طبق ماده 51 قانون مجازات جرائم نیروهای مسلح مصوب 1382 هر نظامی ای كه برای فرار از كار یا انجام وظیفه و یا ارعاب و تهدید فرمانده یا رئیس و یا هر مافوق دیگر یا برای تحصیل معافیت از خدمت و یا انتقال به مناطق مناسب تر و یا كسب امتیازات دیگر عمدا به خود صدمه وارد کند یا حتی تهدید به خودزنی کند، حسب مورد علاوه بر جبران خسارت به حبس محکوم می شود.

البته این مورد، فقط شامل نظامیان یعنی کسانی که در استخدام نیروهای مسلح هستند یا سربازان وظیفه می شود.

مشاهده می کنید که دو مورد اول، مخصوص اقدام در انظار عمومی است و باز هم ربطی به خودکشی در منزل و مکان شخصی یا به دور از چشم دیگران و مخفیانه ندارد. مورد سوم نیز که فقط مخصوص نظامیان و آن هم برای فرار از انجام وظیفه یا گرفتن امتیاز است. بنابراین می توان این گونه نتیجه گرفت که خودکشی موفق چه علنی و چه غیرعلنی جرم نیست، خودکشی ناموفق در انظار عمومی به واسطه انجام فعل حرام به صورت علنی از یک سو و اگر موجب اخلال در نظم شود از سوی دیگر، جرم است و خودکشی غیرعلنی نیز چه موفق و چه ناموفق مطلقا جرم نیست.

اصولا خودکشی چون اقدام علیه تمامیت جسمانی است، در موضوعات حقوق کیفری قابل بحث است اما در یک جا از قانون مدنی ایران نیز به این موضوع پرداخته شده است. ماده 836 این قانون می گوید هرگاه كسی به قصد خودكشی خود را مجروح یا مسموم كند یا اعمال دیگر از این قبیل كه موجب هلاكت است مرتكب شود و پس از آن وصیت کند، آن وصیت در صورت هلاكت باطل است و هرگاه اتفاقا منتهی به موت نشد، وصیت نافذ خواهد بود.

همانگونه که گفته شد، اصولا خودکشی جرم نیست. از طرف دیگر، معاونت در انجام یک کار یعنی تحریک و تشویق و تسهیل و ترغیب به انجام آن کار در صورتی جرم است که خود آن عمل، جرم باشد. این در حالی است که قانون جرایم رایانه ای، برای تحریک و تشویق به خودکشی، مجازات تعیین کرده و براین اساس می توان گفت که آن را نه به عنوان معاونت در جرم بلکه به عنوان جرمی مستقل، مستحق مجازات دانسته است. به موجب بند ب ماده 15 قانون جرایم رایانه ای مصوب 1388 هركس از طریق سامانه های رایانه ای یا مخابراتی یا حامل های داده، افراد را به ارتكاب جرایم منافی عفت یا استعمال مواد مخدر یا روان گردان یا خودكشی یا انحرافات جنسی یا اعمال خشونت آمیز تحریك یا ترغیب یا تهدید یا دعوت كرده یا فریب دهد یا شیوه ارتكاب یا استعمال آنها را تسهیل كند یا آموزش دهد، به حبس از 91 روز تا یك سال یا جزای نقدی از 5 میلیون ریال تا 20 میلیون ریال یا هر دو مجازات محكوم می شود.

یکی دیگر از مواردی که آسیب رساندن به خود قابل پیگرد دانسته شده است، در زندان است. البته در این مورد، جرم انگاری صورت نگرفته بلکه در حد یک تخلف دیده شده است. تبصره ماده 173 آیین نامه اجرایی سازان زندان ها و اقدامات تامینی و تربیتی كشور مصوب 1384 مقرر می دارد: زد و خورد در زندان، خودزنی، اقدام به خودكشی یا تهدید به انجام آن و هر نوع عملی كه بنا بر مقررات خلاف محسوب می شود، ممنوع بوده، متخلف بر اساس نظر شورای انضباطی تنبیه و حسب مورد به مراجع قضایی معرفی خواهد شد.

* خودکشی در هند جرم است و جزای آن تا ۱ سال زندانی شدن به همراه پرداخت جریمه.

* خودکشی در ایرلند از سال ۱۹۹۳ جرم نیست.

* طبق ماده ۳۰۹ قانون جزای مالزی کسی که اقدام به خودکشی کند، چنانچه زنده بماند تا یک سال زندان یا جریمه یا هر دو برایش در نظر گرفته می شود.

* در هلند چنانچه فردی حین خودکشی فردی دیگر در کنار او باشد یا به وی اطلاعاتی در زمینه چگونگی انجام خودکشی بدهد، جرم نیست اما کمک به فرد در انجام خودکشی، مثلا تهیه ابزار خودکشی و آموزش نحوه استفاده از آنها جرم است.

* در زلاندنو خودکشی جرم نیست اما کمک به افراد یا تشویق آنها برای خودکشی براساس ماده ۱۷۹ قانون جزای سال ۱۹۶۱ جرم است.

* در کره شمالی روش ویژه ای برای پیشگیری از خودکشی وجود دارد. به این صورت که چون دولت توان مجازات فرد کشته شده بر اثر خودکشی را ندارد، خویشاوندان فرد خودکش را مورد پیگرد قانونی قرار می دهد!

* در نروژ خودکشی جرم نیست.

* در رومانی خودکشی به خودی خود غیرقانونی نیست اما کمک به دیگران برای خودکشی یا تسهیل خودکشی دیگران جرم است و ممکن است برای فرد 7 تا ۱۰ یا حتی ۲۰ سال زندانی شدن در پی داشته باشد.

* در روسیه طبق ماده 110 قانون جزایی، تشویق کسی به انجام خودکشی تا ۵ سال حبس دارد. اما نکته مهم این است که قانون اساسی روسیه مجوز سانسور اطلاعات مربوط به روش ها و نحوه انجام خودکشی را در فضای مجازی داده است تا آنجا که برخی صفحه های اینترنتی حاوی جوک های مربوط به خودکشی نیز در این کشور فیلتر شده اند. در سنگاپور هر کس اقدام به خودکشی کند، در صورت زنده ماندن ممکن است تا ۱ سال زندانی شود.

* دادگاه های آفریقای جنوبی، خودکشی را جرم نمی دانند.

* در انگلیس تا سال ۱۹۶۱ قوانین ضد خودکشی وجود داشت.

* در طول تاریخ، ایالت های مختلف آمریکا خودکشی را در قوانین ایالتی نوعی بزه تلقی می کرده اند. در اواخر دهه ۱۹۶۰، ۱۸ ایالت این کشور دیگر هیچ قانونی ضد خودکشی نداشتند. در اواخر دهه ۱۹۸۰ این رقم به ۳۰ ایالت رسید. البته باید گفت که کمک یا تشویق به خودکشی همچنان جرم تلقی می شد. در اواخر دهه ۱۹۹۰ تنها ۲ ایالت باقی ماندند که خودکشی را جرم می دانستند که آنها هم، اکنون دیگر آن را جرم نمی دانند. خودکشی در برخی ایالت های این کشور هم اکنون نوعی «جرم نانوشته در قانون» تلقی می شود. این یعنی اگر خانواده فرد خودکش تقاضای بیمه کنند، باید بتوانند ثابت کنند که خودکشی وی کاملا غیر داوطلبانه و مثلاً تحت تأثیر بیماری روانی شدید بوده است. به طور مثال خانواده می تواند ادعا کند که زندان یا بیمارستانی که فرد پیش از خودکشی در آن به سر می برده، به میزان مکفی به وی رسیدگی نکرده است. برخی حقوق دانان آمریکایی به مسئله خودکشی به عنوان مسئله ای مربوط به آزادی های فردی می نگرند. در کالیفرنیا تمامی درمانگاه ها و بیمارستان ها موظفند به کسانی که به خودکشی فکر می کنند در جهت درمان یاری رسانند.