عوارض بعد از شیمی درمانی و پرتودرمانی

آیا می دانید داروی شما به چه منظور تجویز شده است ؟ آیا از نحوه مصرف صحیح نگهداری، عوارض و تداخلات داروی خود مطلع هستید؟      آیا می دانید در هنگام مسمومیت دارویی یا غذایی چه باید کرد؟         شماره تلفن 149 مرکز اطلاع رسانی دارو و سموم کشوری به صورت 24 ساعته آماده پاسخگویی به سؤالات دارویی همشهریان محترم می باشد. همچنین مرکز اطلاع رسانی دارو و سموم دانشگاه علوم پزشکی کاشان با شماره تلفن 3155579 در ساعات اداری پاسخگوی سؤالات دارویی شما می باشد                             مرکز اطلاع رسانی دارو و سمومDPIC                                     * برای حفظ سلامت خودمان آنتی بیوتیک را هوشمندانه استفاده کنیم .                                     * متاسفانه آمار ها نشان می دهد که کشور ایران رتبه سرانه مصرف دارو در جهان را دارد.

                                                                                                                                                                       دانلود فایل PDF

درمان سرطان ممکن است یکی از انواع جراحی، شیمی درمانی، هورمون درمانی، پرتو درمانی و درمان بیولوژیک (ایمنوتراپی) یا مجموعه ای چند روش ذکر شده باشد. در تمام این روش ها، سلول های سرطانی از  بین برده می شوند. البته همراه با از بین رفتن سلول های سرطانی، تعدادی از سلول های سالم نیز  تخریب می شوند و این رخداد، علت بروز عوارض جانبی درمان سرطان می باشد.

 عوارض جانبی ناشی از درمان که بر تغذیه فرد اثر می گذارند عبارتند از:عوارض بعد از شیمی درمانی و پرتودرمانی

ممکن است بیمار فقط با تعداد کمی از این عوارض مواجه شوی و یا اصلاً با هیچکدام از آنها را نداشته باشد .

توصیه های کلی تغذیه ای

در تغذیه بیماران مبتلا به سرطان بر مصرف غذاهای پرکالری به خصوص پروتئین تأکید می شود. همچنین ممکن است خوردن یا نوشیدن مقادیر بیشتری شیر، خامه، پنیر و تخم مرغ آب پز توصیه می شود. حتی ممکن است افزایش مصرف انواع سس ها یا تغییر روش پخت با استفاده از کره، مارگارین یا روغن توصیه می شود. گاهی به این بیماران توصیه می شود که کمتر از غذاهای پرفیبر مصرف کنند زیرا این غذاها احتمال بروز اسهال یا سوزش دهان را افزایش می دهند.

آمادگی برای شروع درمان

داشتن روحیه خوب، کسب اطلاعات کافی در مورد بیماری و درمان آن و یافتن روش هایی برای مقابله با عوارض جانبی، همه و همه می توانند به کاهش نگرانی و هیجان و در نتیجه بهبود اشتهای شما کمک کنند.

افرادی که تغذیه خوبی دارند بهتر با عوارض جانبی درمان مقابله می کنند و حتی دوز بالای داروها را به خوبی تحمل می کنند. اگر تغذیه خوبی داشته باشید و کالری و پروتئین کافی در رژیم غذایی خود دریافت کنید به خوبی قادر به تحمل عوارض درمان خواهید بود.

غذاهای جدید را راحت بپذیرید و امتحان کنید زیرا ممکن است برخی مواد غذایی که قبلاً هرگز دوست نداشته اید، در طی درمان به نظرتان خوش طعم باشد.

 غذاهایی که به مقدار کم نیاز دارید و یا غذاهایی که نیاز به آماده سازی ندارند (مانند غذاهای آماده ای همچون کره، تن ماهی،پنیر و تخم مرغ) را همیشه در دسترس داشته باشید.

با یک مشاور تغذیه یا پزشک معالج خود در مورد مشکلات تغذیه ای خود مشورت کنید.

همه روش های درمان سرطان شامل جراحی، پرتودرمانی، شیمی درمانی،هورمون درمانی و درمان بیولوژیکی بسیار مؤثر هستند. اگر چه در این گونه درمان ها هدف اصلی تخریب سلول های  سرطانی سریع الرشد می باشد، اما در این میان تعدادی از سلول های سالم نیز آسیب می بینند.

در درمان سرطان اکثر سلول های سالم و طبیعی که خصلت تقسیم سریع دارند مانند سلول های مخاط دهان و دستگاه گوارش و موها نیز اغلب تحت تأثیر این درمان ها قرار می گیرند.

بر اثر تخریب سلول های سالم عوارض جانبی ناخواسته و طلوبی ایجاد می شود و در پی آن مشکلات تغذیه ای نیز به وجود می آید.

احتمال بروز عوارض جانبی به عوامل مختلفی از جمله عضو تحت درمان،نوع و طول درمان و مقدار داروی استفاده شده بستگی دارد.

برخی از بیماران در وعده  صبحانه اشتهای بهتری دارند. این افراد باید در این زمان ها غذای بیشتری بخورند. اگر تمایل زیادی به خوردن ندارید غذای اصلی را در ابتدای روز میل کنید و غذاهای مایع را دیرتر بخورید.

اگر اشتهای کافی ندارید و فقط یک یا دو نوع ماده غذایی را می توانید میل کنید، تا زمانی که بتوانید سایر غذاها را نیز به راحتی میل کنید همانها را مصرف کنید. برای دریافت پروتئین و کالری زیاد از غذاهای پرکالری و پروتئین مایع استفاده کنید.

روزهایی که احساس می کنید میل به خوردن ندارید سعی کنید مایعات زیادی بنوشید. آب برای انجام واکنش های بدن ضروری است.

برای اکثر بالغین 8-6 لیوان مایعات در روز مناسب است.

چگونه با عوارض جانبی مقابله کنیم؟

کاهش اشتها

گاهی اوقات بی اشتهایی، تهوع، استفراغ، تغییر ذائقه یا بویایی از عوارض جانبی درمان است که سبب می شود شخص تمایل به خوردن نداشته باشد. در این صورت با پزشک یا پرستار خود مشورت کنید. در این زمینه توصیه می شود:

کاهش وزن

ممکن است در طی درمان باکاهش وزن روبرو شوید که می تواند بر اثر خود سرطان و یا عوارض ناشی از درمان و یا حتی نگرانی ناشی از بیماری و متعاقب آن، کم اشتهایی ایجاد شود. ن

برای اینکه پروتئین بیشتری در رژیم غذایی خود دریافت کنید، کمی شیر خشک بدون چربی را به املت تخم مرغ، سوپ، غلات، سس یا آب گوشت(عصاره گوشت) اضافه کنید.

شیر میوه ای (میلک شیک)

مواد لازم:
 

افزایش وزن

 در برخی افراد وزن در حین درمان تغییر نمی کند و عده ای هم اضافه وزن پیدا می کنند. افزایش وزن به خصوص در سرطان پستان، پروستات و تخمدان که داروهای خاصی مصرفی می شود یا از درمان هورمونی یا شیمی درمانی استفاده می شود رخ می دهد. توجه داشته باشید در صورت افزایش وزن، رژیم لاغری نگیرید و برای یافتن علت آن با پزشک خود مشورت کنید.

گاهی اوقات، افزایش وزن به علت مصرف برخی داروهای ضد سرطان است که سبب احتباس بیش از حد مایعات در بدن می شود. به این وضعیت ادم می گویند در این صورت ممکن است پزشک برای محدود کردن مصرف نمک شما را نزد مشاور تغذیه و رژیم درمانی ارجاع  دهد یا داروی مدر تجویز کند زیرا نمک سبب احتباس آب در بدن می شود. داروی مدر سبب برطرف شدن احتباس مایعات در بدن میشود.عوارض بعد از شیمی درمانی و پرتودرمانی

اگر مایل به کم کردن وزن خود باشید چند نکته مفید توصیه می شود.

درد گلو یا دهان

درد دهان، حساسیت و دردناکی لثه ها و سوزش گلو یا مری ا غلب در نتیجه پرتو درمانی، شیمی درمانی یا عفونت می باشد.

برخی از غذاها دهان را تحریک و بلغ و جویدن را مشکل می کنند افرادی که مبتلا به حساسیت مزمن دهان هستند در معرض این مشکل قرار می گیرند. با انتخاب دقیق غذاها و مراقبت کافی از دهان و دندان و لثه ها اغلب می توانید راحت تر غذا میل کنید.

چند نکته مفید در این زمینه پیشنهاد می شود:

1) غذاهای نرم را که آسان جویده و بلع می شوند میل کنید از جمله:

*آب میوه طبیعی (نکتار هلو، گلابی و زردآلو)

*پوره سیب زمینی، رشته فرنگی، فرنی، ماست و ژلاتین

*ماکارونی با پنیر

*تخم مرغ آب پز، املت

*سوپ جو یا سایر غلات پخته شده

* سبزیجات له شده یا پوره سبزیجات مانند هویج و نخود فرنگی

* پوره گوشت

2) از غذاها یا  مایعاتی که دهان را تحریک می کنند پرهیز کنید از جمله :

*پرتقال، گریپ فروت، لیمو و سایر مرکبات یا آب مرکبات

*سس یا آب گوجه فرنگی

*غذاهای شور یا ادویه دار

*سبزیجات خام، دانه ها، نان تست، انواع کلوچه ها یا بیسکوئیت های شور یا سایر غذاهای خشک و برشته

* دهان شویه تجاری

3) غذا را به قطعات کوچک تقسیم کنید.

4) غذا را با کره، مارگارین، آب  گوشت رقیق یا سس مخلوط کنید تا بلعشان راحت تر شود.

5) از نی برای نوشیدن مایعات استفاده کنید.

6) بهتر است دمای غذا در درجه حرارت اتاق یا خنک تر باشد. غذاهای داغ گلو یا دهان حساس را تحریک می کنند.

7) اگر سوزش دهان یا لثه دارید، با مراجعه به دندانپزشک ممکن است برای شستشو و تمیز کردن دندان ها ماده مناسبی برای شما تجویز کند.

8) دهان خود را هر از چند گاهی با آب بشوئید تا باقیمانده غذا و باکتری ها از دهان پاک شود و ترمیم دهان سریعتر صورت بگیرد.

خشکی دهان

 شیمی در مانی و پرتودرمانی سر و گردن ممکن است بزاق را کم کند و سبب خشکی دهان شود. در این مواقع غذاها سخت تر جویده و بلعیده می شوند. خشکی دهان حتی می تواند روی طعم غذاها نیز اثر بگذارد. دستوراتی که در رابطه با سوزش دهان و گلو ارائه شد می تواند در این زمینه نیز مفید باشد.

برای خشکی دهان توصیه می شود:

مشکلات دندان ها و لثه

 تابش اشعه به دهان در پرتو درمانی ممکن است بر غدد بزاقی اثر بگذارد و سبب خشکی دهان و افزایش احتمال پوسیدگی دندان ها شود.

تغییر حسن چشایی و بویایی

 در طول بیماری یا درمان ممکن است حس  چشایی یا بویایی تغییر کند. غذاها بخصوص گوشت یا سایر غذاهای پرپروتئین ممکن است طعم تلخ یا فلزی پیدا کنند و یا خیلی از غذاها طعمشان کمتر احساس شود.

شیمی درمانی، پرتودرمانی یاخود سرطان می تواند مسبب تمام این ها باشد. بیماری های لثه و دندان نیز می توانند سبب تغییر طعم غذاها شوند. در افراد تغییر طعم و بوی غذا بعد از اتمام درمان خودبه خود برطرف می شود.

توصیه های ذیل در این مورد مفید خواهد بود:

تهوع

  تهوع با یا بدون استفراغ، از عوارض شایع جراحی، شیمی درمانی، پرتو درمانی و درمان بیولوژیک می باشد. خود بیماری یا سایر شرایط غیر مرتبط با سرطان و یا درمان آن نیز می تواند سبب تهوع شود. عده ای درست بعد از شروع درمان، و برخی 2 تا 3 روز بعد از درمان حالت تهوع یا استفراغ پیدا می کنند. بسیاری نیز هر گز دچار تهوع نمی شوند. تهوع به هر علت که باشد سبب می شود غذا به مقدار کافی مصرف نشود و در نتیجه مواد مغذی به اندازه لازم به بدن نرسد.

 چند توصیه مفید در این زمینه وجود دارد:

از غذاهای زیر پرهیز کنید:

غذاهای چرب، روغنی یا سرخ کرده، خوراکی های بسیار شیرین مثل آب نبات و شکلات و شربت غلیظ، غذاهای پر ادویه و یا داغ و غذاهایی که رایحه تندی دارند.

استفراغ

استفراغ ممکن است به دنبال تهوع و یا به علت عوارض درمان، یا به دنبال استشمام رایحه غذا، تجمع هوا در معده یا روده یا زمان جابجایی با وسائط نقلیه (مثلاً حین مسافرت) بوجود آید. گاهی برخی محیط های خاص مانند محیط بیمارستان ممکن است محرک بروز استفراغ باشند.

در صورت بروز استفراغ توصیه های زیر را به کار  بگیرید:

ابتدا بایستی با یک قاشق مرباخوری به فاصله هر 1 دقیقه شروع کنید و به تدریج مقدار مصرف را تا 1 قاشق غذا خوری در هر 2 دقیقه افزایش دهید و بالاخره با 2 قاشق غذاخوری هر 3 دقیقه ادامه دهید.

3- زمانی که معده شما توانست مایعات رقیق را تحمل کند مواد غذایی نرم یا یک رژیم غذایی سبک مانند انواع آب میوه طبیعی مصرف کنید.

اسهال

 بروز اسهال در افراد مبتلا به سرطان چندین علت دارد از جمله شیمی درمانی، پرتو درمانی ناحیه شکم، عفونت، حساسیت به مواد غذایی و مشکلات عاطفی

چند توصیه در صورت ابتلاء به اسهال وجود دارد:

از مصرف غذاهای زیر اجتناب  کنید:

 عدم تحمل لاکتوز به این معنی است که بدن قادر به هضم یا جذب قند شیر (لاکتوز) نیست. شیر و سایر لبنیات مانند پنیر، بستنی و غذاهایی که در آنها از شیر استفاده شده است (مثل فرنی) حاوی لاکتوز هستند.

عدم تحمل لاکتوز ممکن است به دنبال درمان چند دارویی با آنتی بیوتیک ها، پرتو درمانی معده یا بدنبال هر درمانی که دستگاه گوارش را تحت تأثیر قرار دهد اتفاق بیفتد. ممکن است بخشی از روده که لاکتوز را هضم می کند حین درمان درست کار نکند. برای عده ای علائم عدم تحمل لاکتوز (نفخ، دل درد و اسهال) چند هفته یا چند ماه بعد از اتمام درمان یا بعد از بهبود روده ها برطرف می شود.

فرنی شکلاتی فاقد لاکتوز

مواد لازم:

 شکلات را در یک ماهیتابه کوچک یا در فویل آلومینیومی آب کنید. نشاسته ذرت و شکر را با هم مخلوط کنید. بخشی از مایع (شیر فاقد لاکتوز) را به آن اضافه کنید و بهم بزنید تا زمانی که نشاسته حل شود. سپس باقیمانده مایع را به آن اضافه کنید و در درجه حرارت متوسط تا زمان گرم شدن، مخلوط را حرارت دهید. بعد آن را با شکلات مخلوط کرده و بهم بزنید تا سفت شود و جوش بیاید. سپس از روی حرارت بردارید و وانیل را با آن مخلوط و سرد کنید.

این غذا حدود یک و نیم لیوان می باشد و نصف این مقدار حاوی 382 کالری انرژی و 1 گرم پروتئین می باشد.

یبوست

 برخی داروهای ضد سرطان و برخی داروهای دیگر مانند داروهای ضد درد سبب یبوست می شوند. همچنین اگر غذا به اندازه کافی حاوی مایع یا فیبر نباشد یا در صورت بستری بودن به مدت طولانی نیز یبوست اتفاق می افتد

 چند توصیه برای پیشگیری و درمان یبوست:

خستگی و افسردگی

  درمان سرطان ممکن است هفته ها یا ماه ها طول بکشد. این درمان حتی ممکن است سبب ایجاد بیماری یا ناراحتی هایی علاوه بر بیماری اصلی شود.خستگی طی درمان سرطان با عوامل متعددی مرتبط است از جمله:

سیستم ایمنی بدن بیماران مبتلا به سرطان که در حال درمان هستند به علت مصرف زیاد داروهای ضد سرطان، ضعیف می شود وتوانائی بدن در ساختن سلول های سفید خون  که نقش محافظتی بر علیه عفونت ها را ایفاد می کنند، کاهش می یابد. به همین علت این بیماری بایستی با دقت ویژه ای از عفونت ها و بیماری های ناشی از غذا اجتناب کنند. چند توصیه جهت پیشگیری از بیماری های ناشی از غذا (مانند مسمومیت های غذایی) به شرح ذیل است:

توصیه های کلی برای پیشگیری از ابتلا به عفونت در طول شیمی درمانی

آیا مصرف مکمل های ویتامین و املاح مفید می باشد؟

بیمارانی که در طی درمان تغذیه خوبی داشته باشند بهتر قادر هستند با بیماری و عوارض جانبی درمان مقابله کند. اما با این حال هیچ مدرک علمی مبنی بر اینکه مکمل های غذایی یا داروهای گیاهی قادر به درمان سرطان و یا توقف آن باشند وجود ندارد. به طور  مؤکد مصرف غذاهای بهداشتی و سالم برای دریافت طبیعی ویتامین ها، املاح و سایر مواد مغذی توصیه می شود.

مصرف بسیاری از انواع ویتامین ها و املاح حتی به میزان کم می تواند بسیار خطرناک باشد. مصرف مقادیر زیادی از چند نوع ویتامین حتی ممکن است در مسیر طبیعی و صحیح درمان وقفه ایجاد کند. پس برای جلوگیری از بروز مشکلات، این فرآورده ها را خودسرانه مصرف نکنید و از پزشک خود راهنمایی بخواهید.

نکات قابل توجه برای اطرافیان فرد مبتلا به سرطان

در طول دوره درمان اطرافیان بایستی نکات مربوط به « پیگیری مشکلات تغذیه ای در طول درمان» را مطالعه کنند. این افراد لازم است توصیه های زیر را نیز به خاطر داشته باشند:

عوارض جانبی به دنبال پرتودرمانی، شیمی درمانی و سایر درمان ها که روی تغذیه بیمار اثر می گذارند، پس از اتمام دوره درمان خودبه خود برطرف می شوند. گاهی اوقات ممکن است عوارضی همچون کاهش وزن و مشکلات تغذیه ای، پس از اتمام درمان همچنان باقی بمانند.

بعد از ا تمام دوره درمان و احساس بهبودی، ممکن است به فکر استفاده از یک راهنمای تغذیه سالم بیفتید. درست مانند دوره درمان که از بره غذایی مناسبی پیروی می کردید در این زمان با  اهمیت نیز باید به فکر تغذیه مناسبی باشد. هیچ تحقیقی در این مورد که تغذیه از

 عود مجدد سرطان پیشگیری خواهد کرد وجود ندارد.

 مثال هایی از مایعات صاف شده

 مثال هایی از غذاهای مایع صاف نشده

 میان وعده های ساده و سریع

سند علمی دانشگاه
بره استراتژیک دانشگاه
مدیریت حوادث و فوریت های پزشکی
مـــاهه حـــیات
مرکز هم اندیشی اساتید
جشنواره شهید مطهری
حاکمیــت بالینـــــی
پورتال دستگاه های اجرایی استان
پرسش های متداول
Distance Learning College
مجمع خیرین سلامت

اعضای هیات علمی
کارکنان دانشگاه
گالری عکس دانشگاه
مرکز پاسخگویی 149
نظام جامع پیشنهادات
کانون دانش آموختگان
ارتباط با مدیران
راهنمای ارباب رجوع
روش انجام خدمات
فهرست خدمات قابل ارائه
کمیته ها و شوراها

دریافت آنتی ویروس
امور مشترکین
ثبت و انتخاب واحد
نوبت دهی درمانگاه ها
رزرو شارژ اینترنتی غذا
فیلم های آموزش سلامت
روزه های ایران
ثبت متقاضیان طرح
پست الکترونیک دانشگاه
دانشگاه های علوم پزشکی
 

صفحه اول دانشگاه معرفی دانشگاه کارکنان  تماس با دانشگاه امور مشترکین تماس با مدیر سایت
 

  @218″ KAUMS
دانشگاه علوم پزشکی کاشان 

مقدمه

داروها به طور گسترده به منظور اثرگذاری بر سیستم‎های بیولوژیک بدن مورد استفاده قرار می­گیرند که خود ممکن است اثرات طلوب یا ناخواسته­ای نیز به همراه داشته باشد. در هر نوبت مواجهه با دارو نمی­توان دقیقا پیش­بینی نمود چه اثرات طلوبی بروز خواهد کرد اما بر اساس تجربیات قبلی مواجهه با داروی مشابه، می­توان قضاوت نسبی در این رابطه داشت (1-2). سازمان جهانی بهداشت عوارض جانبی دارویی را تحت عنوان واکنش‎های مضر و ناخواسته با دوزهای معمول دارو برای تشخیص، پروفیلاکسی و درمان بیماری­ها یا برای تغییر عملکردهای فیزیولوژیک بدن تعریف می­کند که منجر به مرگ یا ناتوانی قابل ملاحظه، منجر به بستری یا طولانی شدن مدت زمان آن یا تهدید حیات می­شود. عوارض دارویی عامل حدود1% موارد بستری هستند و حدود 1 هزار مورد مرگ در سال را باعث می­شوند و 6% بیماران بستری دچار عوارض جانبی‎می­شوند(2-3). به علت سالخورده شدن جمعیت جهان، افزایش رفتارهای افزاینده­ی ریسک سرطان خصوصا سیگار کشیدن و مواجهه با فاکتورهای محرکی مانند مواد شیمیایی، رادیوتراپی، عادات تغذیه­ای ناسب و شیوه­ی زندگی کم تحرک، سرطان به یک مشکل جهانی مبدل گشته است. اقدامات درمانی مختلف شامل شیمی­درمانی، رادیوتراپی، جراحی، هورمون درمانی، ایمونوتراپی، درمان­های بیولوژیک و کرایوتراپی در مدیریت سرطان بکار می­روند. کاربرد داروهای شیمی­درمانی عموما با عوارض مختلف جدی و غیرجدی همراه است. معمول­ترین این عوارض تهوع با یا بدون استفراغ، اسهال، ریزش مو، تیره شدن پوست و ناخن­ها، سرکوب مغز استخوان، موکوزیت، ناکارایی تخمدان­ها، هایپراوریسمی، نوروپاتی، کاردیومیوپاتی، سیستیت هموراژیک، مشکلات کلیوی واختلالات الکترولیتی گزارش شده­اند(1). هدف پایش عوارض جانبی تشخیص مشکلات ایمنی ناشناخته­ی مرتبط با دارو، شناسایی و کمی­سازی ریسک فاکتورهای مرتبط با مصرف داروها است. اطلاعات مربوط به عوارض جانبی می­تواند جهت فرموله کردن گایدلاین­های درمانی، تصمیم­گیری در رابطه با سیاست­های مرتبط با سلامت عمومی و در تحقیقات فارماکواکونومیک بکار روند. براساس این حقایق، مقامات نظارتی تغییراتی در بروشورهای دارویی ایجاد می­کنند و مصرف داروها را محدود کرده یا آنها را از بازاردارویی جمع­آوری می­نمایند. ارزیابی عوارض جانبی دارویی ناشی از داروهای شیمی­درمانی در بیمارستان دید مناسبی نسبت به علت، شدت و میزان قابل پیشگیری بودن عوارض جانبی ایجاد می­کند و ممکن است از بروز مجدد عوارض مشابه در بیماران مشابه پیشگیری کند (2-1).  همچنین تشخیص به موقع عوارض جانبی در بیماران می­تواند پذیرش درمان در بیماران را بهبود بخشد و از قطع اجباری درمان یا کاهش دز داروها جهت کنترل عوارض جانبی که خود موجب کاهش کارایی درمان خواهد شد، پیشگیری نماید. هرچند کارآزمایی­های بالینی بر روی داروهای جدید اطلاعاتی در رابطه با عوارض جانبی  جدی آنها در دسترس قرار می­دهد اما این گزارشات ناکافی بوده و ممکن است به طور دقیق منعکس کننده­ی تجریبات جمعیت بیماران نباشند. یک مطالعه نشان داده است که 22 داروی ضد سرطان پس از تایید FDA در طی سال 2-22 با 25 عارضه­ی جدی مرتبط بوده­اند(3). سرطان کولورکتال شایع ترین سرطان دستگاه گوارش است که حدود 1% از مرگ و میرهای ناشی از سرطان را به خود اختصاص می دهد. در حقیقت سرطان کولورکتال پس از سرطان ریه و پستان شایع ترین علت مرگ و میر ناشی از سرطان بوده و در رتبه سوم قرار دارد. با این وجود، شیوع سرطان کولورکتال ومیزان مرگ و میر ناشی از آن در نقاط مختلف جهان تا 1 برابر متغیر است. کمترین شیوع در آفریقا و آسیا بوده و بیشترین آن در استرالیا و نیوزیلند، آمریکای شمالی و اروپای غربی با مرگ و میر تقریبا 3% دیده می شود ( 4). یک مطالعه توصیفی- تحلیلی مقطعی که در سال 1387 در استان خراسان رضوی انجام شده است، میزان بروز استاندارد شده سنی[1](ASR) سرطان در زنان و مردان را در این استان، به ترتیب 133 و 5/167% هزار مورد گزارش کرده است. این سرطان پنجمین سرطان شایع در استان خراسان پس از سرطان­های پوست (7/12 %)، معده (12%)، پستان (5/9 %)، و مری (2/9 %) می­باشد که  4/7% شیوع دارد (5). طبق آمار ارائه شده از سازمان جهانی بهداشت در سال 212، سرطان معده با تعداد تخمین زده شده 9516 مورد جدید، چهارمین سرطان شایع در جهان بوده است. بیشترین نرخ شیوع در آسیا  و بخشهای زیادی از جنوب آفریقا و کمترین شیوع در شمال آمریکا و اکثر مناطق افریقا بوده است. طبق همین گزارش سرطان معده سومین علت مرگ در اثر سرطان، در مردان و پنجمین علت در زنان می باشد و حدود 7231 نفر در جهان در سال 212 به دلیل سرطان معده جان خود را از دست داده است. در ایران نیز 5 درصد سرطان های شایع کشور مربوط به دستگاه گوارش است و در این میان سرطان معده شایع ترین بدخیمی دستگاه گوارش را   تشکیل می‎دهد (6). بنابراین، این مطالعه جهت ارزیابی عوارض جانبی ناشی از شیمی درمانی در بیماران مبتلا به سرطان­های معده و کولورکتال در یک بیمارستان آموزشی دانشگاه علوم پزشکی مشهد انجام شده است. روش‎کار این مطالعه­ی مشاهده­ای آینده نگر در بخش شیمی درمانی بیمارستان امام رضا(ع) به مدت 6 ماه از تاریخ مرداد ماه 1394 لغایت دی ماه 1394 انجام شد. بیماران دریافت کننده‎ی رژیم شیمی درمانی سرطان معده و کولورکتال در بخش سرپایی وارد مطالعه ی حاضر شدند. بیماران با سن زیر 18 سال و بالای 7 سال، و بیماران مبتلا به نارسایی کبدی، کلیوی و قلبی از مطالعه خارج شدند. فرم استاندارد شده‎ای جهت ثبت اطلاعات مربوط به بیماران (اطلاعات دموگرافیک و رژیم شیمی درمانی) طراحی گردید (ضمیمه 1) و در اختیار متخصصین انکولوژی شاغل در مرکز قرار گرفت تا جهت بیماران دارای شرایط ورود به مطالعه تکمیل شود و در اختیار بیماران قرار گیرد. سپس بیماران با در دست داشتن فرم فوق الذکر جهت دریافت شیمی­درمانی به کلینیک سرپایی بیمارستان امام رضا (ع) مراجعه می­نمودند. دانشجوی داروسازی در طول مطالعه در کلینیک حضور داشت و بیمار را در طول دریافت شیمی­درمانی تحت نظر می­گرفت و هرگونه عارضه­ی حادی که در حین دریافت شیمی­درمانی بروز پیدا می­نمود ثبت می­کرد. همچنین در جلسات بعدی شیمی­درمانی در رابطه با بروز عوارض مزمن در فاصله­ی بین دو جلسه­ی شیمی­درمانی بیماران را مورد بررسی قرار می­داد. در رابطه با عوارضی که نیازمند انجام آزمایش بود نتایج آزمایشات بیماران ارزیابی می­شد و در رابطه با عوارضی مانند تهوع و استفراغ، اسهال، سندرم دست و پا و ریزش مو بیماران را مورد بررسی و معاینه قرار می­داد.

درجه بندی شدت عوارض بر اساس معیار واژه­شناسی معمول جهت عوارض جانبی-4[2] (CTCAE-4)  انجام گرفت (7). وضعیت مدیریت عارضه­ی بروز کرده در بیمار نیز توسط دانشجوی داروسازی مورد ارزیابی قرار گرفت. این مطالعه مورد تایید کمیته­ی اخلاق دانشگاه علوم پزشکی مشهد بود و تمامی بیماران پیش از ورود به مطالعه فرم رضایت‎ه جهت ورود به مطالعه را تکمیل نمودند و درصورت عدم رضایت از مطالعه کنار گذاشته شدند. پس از تکمیل فرم ها و بررسی پرونده ها، اطلاعات در نرم افزارspss  نسخه 16 وارد شد و کلیه محاسبات آماری و نتیجه گیری براساس خروجی های به دست آمده از این نرم افزار انجام شد. برای توصیف متغیرهای گسسته از فراوانی و درصد و برای متغیرهای پیوسته از mean ± SD استفاده شد. در صورت نرمال بودن توزیع داده ها از تست آماری آنالیز واریانس یک طرفه و در صورت غیر نرمال بودن داده ها از تست آماری کروسکال والیس برای آنالیز آماری در گروه های مختلف استفاده می شود. در مورد داده های کیفی نیز از تست کای اسکوئر  استفاده شد. در تمام آنالیزها P-value کمتر از 5/ از لحاظ آماری معنادار در نظر گرفته شد. نتایج در طی 6 ماه ارزیابی بیماران مراجعه کننده به بخش شیمی درمانی بیمارستان امام رضا(ع)، 121 بیمار به مطالعه وارد شدند که 67 بیمار مبتلا به سرطان کولورکتال و 54 بیمار مبتلا به سرطان معده بودند. در مجموع در بیماران مبتلا به سرطان معده 249 کورس شیمی­درمانی و در بیماران مبتلا به سرطان کولورکتال 251 کورس شیمی­ درمانی ارزیابی شد. متوسط سنی بیماران مبتلا به سرطان معده و کولورکتال به ترتیب 93/1± 3/61 و 19/12±73/52 سال بود. 78/77% بیماران مبتلا به سرطان معده و 7/53% در گروه سرطان کولورکتال مرد و مابقی زن بودند. از لحاظ مرحله­ی بیماری بیماران مبتلا به سرطان معده در مرحله­ی III (6/47 %) و سرطان کولورکتال در مرحله­ی IIIB (1/37 %) قرار داشتند (جدول 1).

[1] age standardized rate  

عوارض بعد از شیمی درمانی و پرتودرمانی

[2] Common Terminology Criteria for Adverse Events version 4

بیماران مبتلا به سرطان معده رژیم شیمی­درمانی FOLFOX (5-فلورواوراسیل + اگزالی­پلاتین) را دریافت می­کردند (49%) و در رابطه با سرطان کولورکتال رژیم FOLFOX IV (5-فلورواوراسیل+اگزالی­پلاتین+ لوکوورین) پرکاربردترین رژیم شیمی­درمانی بود (9/68 %) (جدول 2).

در مجموع 431 عارضه­ی جانبی مشاهده شد که 249 مورد در بیماران مبتلا به سرطان معده و 182 عارضه جانبی در بیماران مبتلا به سرطان کولورکتال بروز کرد. در بیماران مبتلا به سرطان معده تمامی بیماران لااقل یک عارضه­ی جانبی دارویی را در طول درمان تجربه کردند اما در مورد بیماران مبتلا به سرطان کولورکتال تنها در 6/71% بیماران حداقل یک عارضه­ی جانبی رخ داد(در مجموع دو سرطان مورد ارزیابی 3/84% بیماران عارضه­ی جانبی را تجربه نمودند) %58 عوارض در بیماران زن و مابقی در بیماران مرد مشاهده شد. همچنین بر اساس گروه سنی بیماران، بیشترین عوارض در گروه سنی 7-6 سال در هر دو سرطان معده و کولورکتال مشاهده شد(%48موارد). به ترتیب سه عارضه­ی جانبی با شیوع بالا در بیماران مبتلا به سرطان معده ضعف و بیحالی(3/8 %) ، نوروپاتی (6/46 %)، و بی­اشتهایی  (9/42 %) و در سرطان کولورکتال نوروپاتی    (1/92 %)، ادم (9/58 %)، و تهوع استفراغ  (4/53 %) بود. فراوانی عوارض جانبی مختلف بروز کرده در جدول شماره 3 آورده شده است. با در نظر گرفتن سیستم­های مختلف بدن شایع­ترین عوارض در بیماران مبتلا به سرطان معده عوارض گوارشی و در بیماران مبتلا به سرطان کولورکتال عوارض عصبی بود (جدول 3). 

از لحاظ میزان احتمال ارتباط عارضه در بیماران با داروهای شیمی درمانی از معیار نارنجو (naranjo’s algorithm) استفاده شد که 82/58% موارد عوارض probable، 6/22% موارد possible، 62/6% موارد قطعی و مابقی مورد شک بودند (5/12%). شدت عوارض رخ داده بر اساس معیارCTCAE version 4 درجه بندی شد که در رابطه با شایع­ترین عوارض در جدول3 آورده شده است. برای تعیین وجود ارتباط بین عوارض و انواع رژیم های شیمی درمانی از تست Chi square استفاده شد. در بیماران مبتلا به سرطان معده، عارضه تهوع و استفراغ به طور معنادار در بیماران دریافت کننده رژیم EOX (1/p ≤) و عارضه نوروپاتی، اسهال، درد شکمی، و ضعف عضلانی به طرز معناداری در دریافت کنندگان رژیم اگزالی پلاتین و 5-فلوئورواوراسیل(FOLFOX)  (1/p ≤).  در حالیکه در بیماران مبتلا به سرطان کولورکتال تنها عارضه­ی نوروپاتی در بیماران دریافت کننده­ی رژیم FOLFOX IV شایع­تر بود (1/p≤). مدیریت عوارض جانبی در 14/83% موارد در بیماران مبتلا به سرطان معده و 99/6% بیماران مبتلا به سرطان کولورکتال انجام گرفت(جدول4). 

بحث این مطالعه به بررسی عوارض جانبی رخ داده ناشی از داروهای شیمی درمانی در بیماران مبتلا به سرطان معده و کولورکتال مراجعه کننده به یک مرکز درمانی دانشگاهی دانشگاه علوم پزشکی مشهد در بازه­ی زمانی مرداد ماه  لغایت دی ماه 1395  می­پردازد. در مجموع 431 عارضه­ی جانبی در 121 بیمار وارد شده به مطالعه در طول 5 کورس شیمی­درمانی مورد بررسی قرار گرفته رخ داد و 3/84 % بیماران لااقل یک عارضه­ی جانبی را در طول شیمی­درمانی تجربه کردند. مطالعات مشابه دیگری در سایر کشورها به ارزیابی میزان بروز عوارض جانبی در بیماران تحت شیمی­درمانی پرداخته است. مطالعه­ی آنتونی که در سال 216 در کشور هند بر روی 12 بیمار مبتلا به سرطان­های مختلف شامل پستان، سر و گردن، تخمدان، رحم، کولورکتال، مری و معده، پانکراس، ریه، لنفوم، و بیضه  انجام شد 161 عارضه­ی جانبی در 1 بیمار گزارش شد که تعداد عوارض جانبی گزارش شده بسیار کمتر از مطالعه­ی حاضر بود اما مشابه مطالعه­ی حاضر 33/83% بیماران لااقل یک عارضه­ را تجربه نمودند (1). مطالعه­ی مشابه دیگر در هند نیز که توسط پراساد و همکاران انجام شده نیز بروز عوارض جانبی بدنبال شیمی درمانی را 53/86% گزارش کرده است (8). در مطالعه­ی واهلانگ و همکاران نیز که بر روی 119 بیمار انجام شد،82/58% بیماران دچار حداقل یک عارضه­ی جانبی شدند (2). در مجموع بنظر می­رسد شیوع عوارض ناشی از شیمی­درمانی در ایران یا نهایتا برابر با کشورهای در حال توسعه­ی دیگر باشد. با توجه به اینکه تمامی بیماران وارد شده به مطالعه سرپایی درمان می­شدند و بسیاری از شهرستان­های اطراف به این مرکز مراجعه می­کردند و در بین جلسات شیمی­درمانی دسترسی به آنها وجود نداشت، عدم امکان پایش منظم بیماران از نظر بروز عوارض جانبی عامل مهمی در بروز عوارض جانبی خصوصا با شدت بالا می­گردید. در این مطالعه علیرغم بودن جمعیت بیماران مرد مبتلا به سرطان معده و کولورکتال، عوارض جانبی در بیماران زن بروز کرده است. در مطالعات دیگر نیز نتایج مشابهی گزارش شده است. در مطالعه­ی آنتونی نیز 54% عوارض در بیماران زن بروز کرده است. در مطالعه­ی پودار و همکاران و چوپرا و همکاران نیز به ترتیب 52% و 6/73% عوارض در بیماران زن بروز کرده است (9-1)- در مطالعه­ی حاضر ضعف و بیحالی، نوروپاتی، و عوارض گوارشی جزو عوارض شایع بروز کرده بودند. در مطالعه­ی آنتونی و همکاران اما عوارض هماتولوژیک شایع­ترین عارضه­ی جانبی بروز کرده بود (88/37 %) (1). در مطالعه­ی خاندل­وال و همکاران نیز که بر روی 387 بیمار تحت شیمی­درمانی انجام شد، نتیجه­ی مشابهی حاصل شده است (11). اما در مطالعه­ی پودار و همکاران (9) و واهلانگ و همکاران (2) (به ترتیب 52% استفراغ ناشی از شیمی درمانی و 9/15%تهوع استفراغ ناشی از شیمی درمانی) و چوپرا و همکاران نیز عوارض گوارشی شیوع بیشتری داشته است (1). علت نتیجه­ی متفاوت این مطالعات جمعیت مورد مطالعه­ی متفاوت مشتمل بر بیماران مبتلا به سرطان­های پستان، دهان و زبان و تخمدان است در حالیکه در مطالعه­ی ما بیماران اختصاصا مبتلا به سرطان کولورکتال یا معده بودند و همچنین نوع رژیمهای شیمی­درمانی دریافتی نیز در مطالعه­ی فوق الذکر سیس­پلاتین بود که عوارض هماتولوژیک با آن شایع­تر از اگزالی­پلاتین است که در مطالعه­ی حاضر پرکاربردترین داروی مشتق پلاتینوم بود. در مقابل عوارض نورولوژیک با اگزالی­پلاتین شیوع بالاتری دارد که چنین نتیجه­ای در این مطالعه حاصل گردید. همچنین در مطالعه­ی آنتونی و  واهلانگ پیش درمان قوی با داروهای ضد تهوع شامل دگزامتازون تزریقی، رانیتیدین، و اندان­سترون و سپس سه دوز اندان­سترون برای سه روز پس از شیمی­درمانی را دلیل کمتر دیدن تهوع و استفراغ ذکر کرده است (1-2). البته در مطالعه­ی حاضر نیز بیماران براساس گایدلاین و براساس نوع شیمی­درمانی و میزان تهوع زایی داروها از داروهای ضدتهوع شامل اپرپیتنت، آمپول دگزامتازون و اندان­سترون و آمپول گرانی­سترون استفاده نموده­اند. بنابراین میزان تهوع استفراغ نسبت به برخی مطالعات از جمله پودار و همکاران (8) کمتر است. شیوع یبوست در این مطالعه نسبت به مطالعه واهلانگ و همکاران (2) بسیار کمتر است. دلیل شیوع 26/12% یبوست در آن مطالعه استفاده از پیش درمانی با داروهایی مانند کلرفنیرآمین مالئات از دسته آنتی هیستامین ها ذکر شده است که خاصیت آنتی کولی­نرژیکی دارد و البته اکثر موارد یبوست گرید یک بوده­اند. استفاده از کلرفنیرآمین تنها در حدود 15% بیماران به عنوان پیش درمانی در مطالعه­ی حاضر نیز صورت گرفته است که به نسبت مطالعه واهلانگ بسیار کمتر است. شیوع عوارض هماتولوژیک در مطالعه­ی واهلانگ و همکاران (2) نیز در بیماران دریافت کننده­ی سیکلوفسفامید، دوکسوروبیسین و وین­کریستین دیده شد که در مطالعه­ی حاضر بندرت تجویز شده­اند و می­تواند دلیل کمتر بروز کردن عوارض هماتولوژیک باشد. همچنین بیماران دچار عوارض هماتولوژیک مبتلا به سرطان­های خون مانند لنفوما بوده­اند در حالیکه در مطالعه­ی حاضر کلیه­ی بیماران مبتلا به سرطان معده یا یا کولورکتال هستند.

ریزش مو نیز در مطالعه­ی حاضر حدود 1% شیوع داشته که از مطالعات دیگر ]واهلانگ و همکاران (2)؛ 75/2%، سورندیران (12)؛ 51% و پودار 58%(9) بسیارکمتر است و این تفاوت نیز می­تواند به دلیل توزیع متفاوت بیماران و رژیم­های شیمی­درمانی در مطالعات فوق باشند.

در مطالعه­ی حاضر عارضه­ی تهوع و استفراغ در بیماران دریافت کننده­ی رژیم EOX (اپی­روبیسین و اگزالی­پلاتین) بطور معناداری بروز کرده بود. با توجه به اینکه هر دو داروی فوق­الذکر جزو داروهای با تهوع زایی متوسط هستند و دریافت رژیم­های ضدتهوع پیشگیرانه در بیماران، ممکن است عوارض خود بیماری نیز در ذکر این مشکل توسط بیماران دخیل بوده باشد و تمامی موارد عارضه­ی دارویی نباشند. عارضه­ی نوروپاتی نیز در بیماران دریافت کننده­ی اگزالی­پلاتین و 5-فلورواوراسیل بطور معناداری گزارش شد که با توجه به اینکه نوروپاتی عارضه­ی محدود کننده­ی دوز بوده و شیوع بین 76-92% برای آن گزارش شده است این همراهی منطقی است. در مطالعه­ی آنتونی نیز گزارش شده است که بیماران دریافت کننده­ی سیس­پلاتین، 5-فلورواوراسیل و رژیم‎های شیمی­درمانی FAC، CHOP و PC مانیتور دقیق از لحاظ بروز عوارض جانبی از اهمیت ویژه­ای برخودار است و در معرض عوارض هستند (1). براساس معیار ارزیابی نارنجو 58.82% 82/58% موارد probable، 6/22 % موارد possible و62/6 %موارد قطعی و مابقی مورد شک بودند. در مطالعه­ی آنتونی اعداد به ترتیب 9/6% ، 1/31%، و 6/5% گزارش شده اند که تقریبا با مطالعه­ی حاضر مشابهت داشت. مطالعه­ی پراساد و همکاران نیز نتایج مشابهی را گزارش نمود (8). در مطالعه­ی خاندل­وال و همکاران تمامی عوارض رخ داده probable ذکر شده­اند (11) و در مطالعه­ی گویال و همکاران (13) 61% موارد probable بوده­اند.  با توجه به اینکه بسیاری از عوارض گزارش شده از جمله عوارض گوارشی و ضعف و بیحالی ممکن است خصوصا در مطالعه­ی اخیر که بر بیماران مبتلا به سرطانهای گوارشی متمرکز است،  ناشی از خود بیماری زمینه­ای باشد قضاوت در رابطه با ارتباط قطعی عارضه­ی گزارش شده با دارو و نه بیماری کار آسانی نیست. شیوع عوارض probable در برخی مطالعات مانند واهلانگ بسیار کمتر (2/13 %)گزارش شده است. در بیماران مبتلا به هر دو سرطان کولورکتال و معده بیش از 7% عوارض جانبی به طور کامل برطرف شدند، حدود 2% موارد ادامه یافتند و مابقی سرنوشت شخص داشتند. یک مورد بیمار مبتلا به سرطان کولورکتال بدنبال اسهال ناشی از شیمی­درمانی فوت شد. در مطالعه­ی آنتونی بازیابی کامل در 4/81%موارد حاصل شد در حالیکه 91/14%موارد این اتفاق نیفتاد (1) که تقریبا این میزان با مطالعه­ی حاضر مطابقت دارد. کوتاه بودن طول دوره­ی مطالعه، امکان فراموشی عوارض جانبی بروز کرده در فواصل جلسات شیمی­درمانی در بیماران سرپایی و عدم گزارش آنها در زمان مراجعه به کلینیک و دستی بودن سیستم گزارش­گیری عوارض جانبی از محدودیتهای این مطالعه بود.

نتیجه گیری

نتایج این مطالعه نشانگر این مساله است که درصد بالایی از بیماران مبتلا به سرطان معده و کولورکتال در مرکز درمانی مورد ارزیابی عوارض جانبی ناشی داروهای شیمی­درمانی  را تجربه می­کنند. بنظر می­رسد بیماران زن و با سن بالا در معرض بروز عارضه هستند. همچنین در تعدادی از بیماران هیچ اقدام درمانی جهت کنترل عارضه صورت نگرفته است. بسیاری از این عوارض با تشخیص سریع، تنظیم صحیح دوز دارو براساس سطح

بدن، وزن و وضعیت عملکرد کلیه و کبد بیمار و انجام اقدامات پیشگیرانه قابل به حداقل رساندن هستند. همچنین باید آگاهی بیماران و خانواده ایشان را نسبت به این عوارض افزایش داد تا در بدو بروز با مراجعه به پزشک به مدیریت آن کمک نمایند.

تشکر و قدردانی

 این مقاله بخشی از پایان ه­ی داروسازی عمومی دو دانشجوی داروسازی دانشگاه علوم پزشکی مشهد بوده است. نویسندگان از معاونت پژوهشی این دانشگاه به جهت تامین هزینه­های انجام این طرح سپاسگزاری می­نمایند.

نشانه‌های سجاوندی

عجب سازنده ی این علامت عرب دولاب است

یکی از روش های شایع برای درمان بیماری سرطان، استفاده از شیمی درمانی می باشد. البته این روش درمانی در کنار فواید خود، دارای یک سری عارضه نیز می باشد. اما به هر حال بهترین راه مبارزه با سرطان است.

عوارض بعد از شیمی درمانی و پرتودرمانی

شیمی درمانی به معنای استفاده از داروهای شیمیایی برای غلبه بر تومورهای سرطانی است. اگرچه عوارض شیمی درمانی بسیار زیاد است، اما تنها راه مبارزه جدی با سرطان و از بین بردن تومور محسوب می شود.

از عوارض شایع شیمی درمانی می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1- تهوع و استفراغ: از عوارض شایع و اجتناب ناپذیر شیمی درمانی، استفراغ می باشد که تنها چند دقیقه پس از شروع شیمی درمانی ایجاد می شود.

استفراغ ناشی از آن، طی 24 ساعت پس از شیمی درمانی پیشرفت می کند و بدتر می شود و تا چند روز بعد از شیمی درمانی هم این حالت ادامه پیدا می کند. اگر بیماران تحت نظر پزشک متخصص، قبل از شیمی درمانی از داروهای ضد تهوع استفاده کنند، این حالت در آنها کاهش پیدا می کند.

2- ریزش مو: متاسفانه یکی از بدترین عوارض شیمی درمانی، ریزش مو در افراد می باشد. از آنجا که ریزش مو با زیبایی افراد ارتباط مستقیم دارد، مخصوصا برای خانم ها، از این عارضه بسیار رنج و آسیب می بینند.

بیمارانی که تحت شیمی درمانی قرار می گیرند، معمولا 2 تا 3 هفته پس از دریافت داروهای شیمی درمانی، شروع به از دست دادن موهای خود می کنند.

خوشبختانه ریزش مو عارضه ای است که به صورت موقتی ایجاد می شود و انتظار می رود که پس از سپری شدن دوره درمان، ریزش مو متوقف شود و موهای جدیدی شروع به رویش کنند. متاسفانه هنوز هیچ راهی برای جلوگیری از ریزش مو در شیمی درمانی پیدا نشده است.

3- زخم در دهان: بیمارانی که تحت شیمی درمانی قرار می گیرند، 5 تا 14 روز پس از شروع آن، با زخم هایی در دهان خود مواجه می شوند.

خوشبختانه این زخم ها بین 2 تا 3 هفته پس از شروع شیمی درمانی، بهبود می یابند و هنگامی که شیمی درمانی کاملا پایان یابد، به طور کامل بهبود پیدا می کنند.

سایر عوارض شایع عبارتند از:

4-  خستگی

5- اسهال

6- یبوست

نکته

بیمارانی که می خواهند تحت شیمی درمانی قرار بگیرند، باید قبل از آن شرح حال خود را به طور کامل برای پزشک متخصص بازگو کنند و اگر ناراحتی های دیگری از قبیل مشکلات قلبی، فشار خون، کلیوی، دارند، بازگو کنند، زیرا پزشکان برای کاهش عوارض جانبی ناشی از شیمی درمانی، داروهایی را تجویز می کنند که ممکن است با توجه به وجود بیماری های زمینه ای دیگر در افراد این داروها تغییر پیدا کنند.

آیا همه افراد دچار عوارض ناشی از شیمی درمانی می شوند؟

ممکن است فردی دچار عوارض زیادی شود، یا ممکن است دچار چند عارضه شود و حتی ممکن است دچار هیچ عارضه ای نشود.

بروز این عوارض به نوع و میزان دارویی که دریافت می شود و نحوه واکنش بدن بیمار بستگی دارد.

بهتر است بیمار قبل از شروع شیمی درمانی با پزشک یا پرستار خود در مورد عوارضی که احتمال ابتلا به آنها را دارد، صحبت کند تا آمادگی های روانی لازم را برای غلبه بر عوارض احتمالی که در آینده با آنها روبرو می شود، پیدا کند.

زهره لطیفی

بخش سلامت تبیان

عوارض بعد از شیمی درمانی و پرتودرمانی

مطالب مرتبط:

کاهش عوارض شیمی‌درمانی

عوارض جانبی شیمی‌ درمانی و کنترل آن

شیمی‌درمانی چطور انجام می‌شود؟ 

13 راه جلوگیری از مشکلات پوستی بعد از شیمی‌درمانی

کلیپ های مرتبط:

شیمی درمانی 

درمان سرطان

1